İnformasiya texnologiyalarının sürətli inkişafı həyatımızın bütün sahələrinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərib, müsbət və ya mənfi dəyişikliklərə səbəb olub. Daha çox texnoloji dəyişikliklərə məruz qalan sahələrdən biri də maliyyə sistemidir. Texnologiyanın maliyyə sektoruna tətbiqi “FinTech” (bundan sonra – fintex) adlanır. Maliyyə sistemində informasiya texnologiyalarından istifadə bank-maliyyə sistemində, xərclərin səmərəliliyində, müştəri məmnuniyyətində, əməliyyatların daha sadə və müştəriyönümlü idarə edilməsində, daha çox müştəriyə xidmət göstərilməsində avtomatik emal əmsalının artmasına səbəb olur.

ABŞ-nin Kaliforniya Universitetinin “Fulbright” Proqramı çərçivəsində postdoktoru, tədqiqatçısı, Azərbaycan Respublikası Mərkəzi Bankının şöbə rəisi Xəyaləddin Tağıyev Türkiyə, Gürcüstan, Litva və Azərbaycanın “FinTech” sektorunu araşdırıb. “vergiler.az” həmin tədqiqatın nəticəsi olaraq müəllifin hazırladığı məqaləni təqdim edir.

Fintex maliyyə inkişafını, inklüzivliyi və səmərəliliyi gücləndirməklə, rəqəmsal iqtisadiyyatın çiçəklənməsi üçün tələb olunan maliyyə xidmətlərini təmin etməklə artımı və yoxsulluğun azaldılmasını dəstəkləyir. Bu faydaları əldə etmək üçün səlahiyyətli orqanlar maliyyə sektorunun rəqəmsal transformasiyasını davam etdirərək sabitlik, tamlıq, istehlakçıların müdafiəsi və rəqabət kimi əsas siyasət məqsədlərinin yerinə yetirilməsini təmin etməklə yanaşı, bu imkanlardan istifadə üçün tənzimləyici və nəzarətedici yanaşmalar formalaşdırmalıdırlar.

Ümumiyyətlə, fintex maliyyəsinin həcmi qlobal miqyasda əhəmiyyətli dərəcədə artıb. Fintex üzrə rəqəmsal ödənişlərin ümumi dəyəri 2017-ci ildə 3,57 trilyon ABŞ dollarından 2023-cü ildə 10,09 trilyon dollara, neobankçılığın ümumi dəyəri isə 2017-ci ildə 0,23 trilyon dollardan 2023-cü ildə 4,96 trilyon dollara yüksəlib. Bundan əlavə, fintex platformalarına qoyulan investisiyaların həcmi 2012-ci ildəki 4 milyard dollardan 2023-cü ildə 113 milyard dollara yüksəlib.

Fintex maliyyəsinin həcmi qlobal miqyasda əhəmiyyətli dərəcədə artıb.
Fintex üzrə rəqəmsal ödənişlərin ümumi dəyəri 2017-ci ildə 3,57 trilyon
ABŞ dollarından 2023-cü ildə 10,09 trilyon dollara, neobankçılığın
ümumi dəyəri isə 2017-ci ildə 0,23 trilyon dollardan
2023-cü ildə 4,96 trilyon dollara yüksəlib

Tədqiq edilən ölkələrdə fintex sektorunun müqayisəli təhlili

Dünya ölkələri arasında fintexin inkişaf səviyyəsi Qlobal Fintex İndeksi əsasında ölçülür. Qeyd edək ki, Azərbaycanda fintexləri tənzimləyəcək “Ödəniş xidmətləri və ödəniş sistemləri haqqında” Qanun bu yaxınlarda qəbul edildiyi üçün ölkəmiz 2021-ci ildə həmin reytinqə daxil edilməyib. Tədqiqata daxil edilən dövlətlər arasında, - ən kiçik ölkə olmasına baxmayaraq, - Litva fintexlərin inkişaf səviyyəsinə görə xeyli irəlidə - 10-cu yerdədir (Türkiyə 40-cı, Gürcüstan 63-cü).

Cədvəl 1. Qlobal Fintex Reytinqi (Findexable The Global Fintech Index 2021)

Reytinq	Ölkə
1	ABŞ
2	Birləşmiş Krallıq
3	İsrail
4	Sinqapur
5	İsveçrə
10	Litva
40	Türkiyə
63	Gürcüstan

Son 8 ildə fintex təşkilatlarının sayında ən böyük artım Litva və Türkiyədə müşahidə olunub (Şəkil 1).

Fintex sektorunun maraqlı göstəricilərindən biri də bu sahədə çalışan işçilərin sayıdır. Bu göstəriciyə görə Litva liderdir, fintex sektorunda çalışan işçilər bank sistemində çalışan işçilərin 53%-nə bərabərdir. Türkiyədə onların sayı ilə bağlı statistik məlumat əldə etmək mümkün olmadığı üçün Türkiyə Cədvəl 2-yə daxil edilməyib. Azərbaycan və Gürcüstanda bu göstərici demək olar ki, oxşardır.

Cədvəl 2. Fintex təşkilatlarında çalışan işçilərin sayı

Ölkə	Fintex təşkilatlarında çalışan işçilərin sayı	Banklarda işçilərin sayı	Faizlə çəkisi
Azərbaycan	3000	23569	13%
Litva	6000	11411	53%
Gürcastan	2805	27695	10%

Cədvəl 3-dən göründüyü kimi, fintex sektorunda ən aktiv sahə ödənişlərdir. Bu göstərici üzrə Azərbaycan həmin ölkələr arasında birinci yerdədir. Bu o deməkdir ki, Azərbaycanda bu sektorda əsas inkişaf ödənişlər üzrə baş verib. Lakin 3 ölkədə ödənişlərdən başqa, digər sahələr də inkişaf etdirilib və bu sahələr arasında demək olar ki, bərabər bölgü mövcuddur. Bu diversifikasiya daha çox Gürcüstanda müşahidə olunur.

Cədvəl 3. Ölkələr üzrə fintexlərin göstərdiyi fəaliyyət növləri

Əsas fəaliyyət növləri	Azərbaycan	Türkiyə	Litva	Gürcüstan
Ödənişlər	60%	43%	37%	24%
Rəqəmsal bankçılıq	5%	14%	8%	14%
Rəqəmsal valyuta	2%	14%	24%	24%
Crowdfunding	2%	3%	18%	10%
Maliyyə	5%	16%	7%	10%
Sığorta	2%	9%	4%	19%
Digərləri	23%	4%	2%	0%

Fintex təşkilatlarının ən çox fəaliyyət göstərdiyi ödənişlər sektorunda mühüm göstəricilərdən biri bu sahədə lisenziya almış ödəniş təşkilatlarının və elektron pul təşkilatlarının sayıdır. Bir daha qeyd edək ki, “Ödəniş xidmətləri və ödəniş sistemləri haqqında” Qanun 2023-cü ildə qəbul edilib və Azərbaycanda bu təşkilatlar üzrə lisenziyalaşdırılma prosesinə 2024-cü ildən başlanılıb. Ona görə də Cədvəl 4-ə Azərbaycanla bağlı statistik göstərici daxil edilməyib. Bununla belə, ölkəmizdə tənzimləmə olmadan fəaliyyət göstərən 30-a yaxın ödəniş təşkilatı və elektron pul təşkilatı fəaliyyət göstərir. Litva bu göstəricidə də birinci yerdədir. Əsas məqamlardan biri odur ki, elektron pul təşkilatlarının sayı ödəniş təşkilatlarının sayından çoxdur. Bunun səbəbi elektron pul təşkilatları tərəfindən daha çox ödəniş xidmətlərinin həyata keçirilə bilməsidir. Çox güman ki, Azərbaycanda lisenziya əldə edəcək elektron pul təşkilatlarının sayı ödəniş təşkilatlarının sayından çox olacaq. Buna səbəb son vaxtlar qəbul edilmiş qanuna əsasən ödəniş təşkilatlarının hüquqi şəxslərə ödəniş hesabı aça və hesabda pul saxlaya bilməməsidir. Buna görə də əksər təşkilatlar elektron pul təşkilatı kimi lisenziya almağa çalışacaqlar.

Cədvəl 4. Tədqiq edilən ölkələrdə bank olmayan ödəniş xidməti təchizatçılarının sayı

Ölkə	Lisenziya almış elektron pul təşkilatlarının sayı	Lisenziya almış ödəniş təşkilatlarının sayı
Turkiyə	57	26
Litva	87	54
Gürcüstan	18	14

Fintex təşkilatlarının banklar tərəfindən həyata keçirilən bir sıra bank məhsulları və xidmətlərinə təsiri Şəkil 2-də göstərilib. Göründüyü kimi, pul kisələri və mobil ödənişlər, kartlar və digər ənənəvi ödənişlər fintex təşkilatlarının ən çox təsir etdiyi bank məhsulları və xidmətləridir. Əslində, demək olar ki, bütün ölkələrdə fintex təşkilatlarının ən çox məşğul olduğu sahə ödənişlərdir.

Şəkil 2. 2018-ci ildə dünya üzrə bank rəhbərlərinin fikrincə, fintex təşkilatlarının bank məhsulları və xidmətlərinə təsiri

Fintexlərin Azərbaycanda bank sisteminə təsirini müəyyən etməyin yollarından biri fintex təşkilatlarının sayı ilə maliyyə təşkilatlarının sayı arasında korrelyasiya əmsalının hesablanmasıdır. Cədvəl 5-ə əsasən, fintex təşkilatları ilə Azərbaycandakı bankların sayı arasında güclü neqativ korrelyasiya əlaqəsi (-0,95) mövcuddur. Bu o deməkdir ki, bu təşkilatların sayı artdıqca bankların sayı azalır və ya əksinə, bankların sayı azaldıqca fintex təşkilatlarının sayı artır, yəni fintexlər onları əvəz etməyə başlayır. Təkcə bankların sayı deyil, həm də bank filiallarının, bank olmayan kredit təşkilatlarının və kredit ittifaqlarının sayı ilə fintex təşkilatlarının sayı arasında neqativ korrelyasiya əlaqəsi var. Yalnız bankomatların sayı ilə pozitiv korrelyasiya əlaqəsi var ki, bu da son illər Azərbaycanda bankomatların sayının tədricən artması ilə bağlıdır. Buna səbəb rayonlarda əhalinin sosial müavinət və əmək haqlarının böyük hissəsinin bankomat vasitəsilə nağd şəkildə çıxarmasıdır.

Cədvəl 5. Azərbaycanda fintex təşkilatlarının sayı ilə bank dəyişənləri arasında korrelyasiya matrisi

	Fintex təşkilatlarının sayı	Bankların sayı	Bank filiallarının sayı	Bank olmayan kredit təşkilatlarının sayı	Kredit ittifaqlarının sayı	Bankomatların sayı
Fintex təşkilatlarının sayı	1
Bankların sayı	-0.95	1
Bank filiallarının sayı	-0.74	0.86	1
Bank olmayan kredit təşkilatlarının sayı	-0.40	0.45	0.78	1
Kredit ittifaqlarının sayı	-0.78	0.80	0.91	0.88	1
Bankomatların sayı	0.86	-0.77	-0.36	0.04	-0.41	1

Ardı var...