Bəzi vergi ödəyiciləri qanunvericiliyin tələblərini düzgün dərk etmədən əlavə dəyər vergisi (ƏDV) qeydiyyatına alınmaqda, eləcə də qeydiyyatın ləğv edilməsində kənarlaşmalara yol verirlər. Vergi mütəxəssisi Xəyal Feyzullayev bu məsələ ilə bağlı maraq doğuran məqamlara aydınlıq gətirir.

Təcrübədə rastlaşdığımız hallar göstərir ki, bəzi vergi ödəyiciləri vergitutma obyektini və vergi tutulan əməliyyatların mahiyyətini düzgün anlamadıqlarına görə ya ƏDV məqsədləri üçün qeydiyyata dair ərizəni vaxtında təqdim etmir, ya da ümumi dövriyyə həcmi Vergi Məcəlləsinin 155.1-ci maddəsi ilə müəyyən edilmiş hədd məbləğindən artıq olduğu üçün qanunvericiliyin tələblərini nəzərə almadan ƏDV məqsədləri üçün qeydiyata dair ərizə təqdim edirlər. Bu kənarlaşmalara, əsasən, sadələşdirilmiş vergi ödəyiciləri daha çox yol verirlər. Onlar təqdim edilmiş mallara (işlərə, xidmətlərə) görə vergi tutulan əməliyyatların həcmini nəzərə almır (debitor borcları), yalnız hasilatın həcmi müəyyən həddi keçdikdən sonra ƏDV məqsədləri üçün qeydiyyata dair ərizə təqdim edirlər. Bundan əlavə, bəzi sadələşdirilmiş vergi ödəyiciləri də ƏDV məqsədləri üçün vergi tutulan əməliyyatları ümumi dövriyyə kimi qiymətləndirirlər. Yəni qeyri-sahibkarlıq fəaliyyəti, satışdankənar gəlirlər, ƏDV-dən azad olunan, ƏDV-yə cəlb edilməyən əməliyyatları nəzərə almadan ardıcıl 12 aylıq dövrün istənilən ayında (aylarında) ümumi dövriyyə 200.000 manatı keçdikdə ƏDV məqsədləri üçün qeydiyyata dair ərizə təqdim edirlər.

Vergi Məcəlləsinin 12-ci maddəsinə əsasən, hər bir vergi növü üzrə vergitutma obyekti, vergitutma bazası, vergi dövrü, vergi dərəcəsi, verginin heablanması, ödənilməsi qaydası və müddəti mövcuddur. Məsələn, sadələşdirilmiş vergi üzrə vergitutma obyekti – hasilat, mənfəət vergisi üzrə vergitutma obyekti – mənfəət, ƏDV üzrə vergitutma obyekti – malların təqdim edilməsi, işlərin görülməsi, xidmətlərin göstərilməsi, Azərbaycan Respublikası ərazisində istehsal olunan kənd təsərrüfatı məhsullarının pərakəndə satışı zamanı tətbiq edilən ticarət əlavəsi və vergi tutulan idxaldır.

Məcəllənin 13.2.71-ci maddəsində göstərilib ki, vergi tutulan əməliyyatın faktiki iqtisadi göstəricisi – vergi tutulan əməliyyatın məbləği, həcmi (mal partiyasının həcmi), icra müddəti və şərtləridir.

Bəs Vergi Məcəlləsinin 155.1-ci maddəsində qeyd olunan “sahibkarlıq fəaliyyəti üzrə vergi tutulan əməliyyat” dedikdə nə başa düşülür? Bu maddədə ƏDV-yə cəb edilən əməliyyatlar nəzərdə tutulur: ƏDV-yə “0” dərəcə və 18 faiz dərəcəsi ilə cəlb olunan əməliyyatlar vergi tutulan əməliyyatlar hesab edilir. Vergi Məcəlləsinin 164-cü maddəsində qeyd edilənlər isə ƏDV-dən azad olunan əməliyyatlara aiddir.

Bu baxımdan, vergi ödəyicisi həm ƏDV tutulan, həm ƏDV-dən azad əməliyyatlar göstərirsə və həmin əməliyyatların həcmi ardıcıl 12 aylıq dövrün istənilən ayında (aylarında) 200.000 manatdan artıq olduğu halda da əməliyyatların ümumi həcmində ƏDV üzrə vergi tutulan əməliyyatları və vergidən azad əməliyyatları müəyyən etməklə sadələşdirilmiş vergi ödəyicisi olmaq hüququnu saxlaya bilər.

Misal 1: Sadələşdirilmiş vergi ödəyicisinin istifadəsində olan ərzaq mağazasında ardıcıl 12 aylıq dövrün bir ayında vergi tutulan əməliyyatların məbləği 160 min manat, vergidən azad olunan quş ətinin satışı 50 min manat təşkil edib. Bu halda sahibkarlıq fəaliyyəti ilə əlaqədar hasilatın 210 min manat təşkil etməsinə baxmayaraq, vergi ödəyicisinin məcburi qaydada ƏDV məqsədləri üzrə qeydiyyata dair ərizə vermək öhdəliyi yaranmır və o, sadələşdirilmiş vergi ödəyicisi olmaq hüququnu itirmir.

Çünki Vergi Məcəlləsinin 155.1-ci maddəsinə əsasən, sahibkarlıq məqsədləri üçün vergi tutulan əməliyyatların həcmi 12 aylıq dövr üzrə cəmi 160 min manat olub. Bu halda Vergi Məcəlləsinin 218.1.1-ci maddəsi nəzərə alınmaqla həmin mağazanın sadələşdirilmiş vergi ödəyicisi olmaq hüququ saxlanıla bilər.

Misal 2: Fiziki şəxsin istifadəsində olan təsərrüfat subyektinin (obyektini) bir hissəsini aylıq icarə haqqı 1500 manat olmaqla icarəyə verir, eyni zamanda obyektin ona aid olan hissəsində sahibkarlıq fəalaiyyəti ilə məşğul olur. Sahibkarlıq fəaliyyəti ilə bağlı vergi tutulan əməliyyatların ardıcıl 12 aylıq dövr üzrə 190 min manat və icarə üzrə əldə etdiyi illik gəlir 18 min manat (12 x1500) təşkil edib. Ümumi dövriyyənin 208 min manat (190,00+18,00) olmasına baxmayaraq bu vergi ödəyicisinin Vergi Məcəlləsinin 155.1-ci maddəsinə əsasən, məcburi qaydada ƏDV qeydiyyatı üçün ərizə vermək öhdəliyi yaranmır. Vergi Məcəlləsinin 99.3.3-cü maddəsində göstərilib ki, fiziki şəxsin əmlakının icarəyə verilməsindən gəlir qeyri-sahibkarlıq fəaliyyətindən gəlir hesab olunur.