Mövzunu “vergiler.az”a əmək qanunvericiliyi üzrə ekrpert Nüsrət Xəlilov şərh edir.

Fərdi əmək mübahisələnin həllində 2 hal mövcuddur:

1. Müəssisələrdə həmkarlar ittifaqları təşkilatının nəzdində fərdi əmək mübahisələrinə məhkəməyə qədər baxan orqan varsa, işçi hüququnun pozulduğunu aşkar etdiyi gündən etibarən 3 təqvim ayı ǝrzində həmin orqana müraciət edə bilər.

2. Başqa qalan bütün hallarda fərdi əmək mübahisəsinin həll edilməsi üçün işçi hüququnun pozulduğunu aşkar etdiyi gündən etibarən 1 tǝqvim ayı ərzində məhkəməyə müraciət edə bilər.

Hüququnun pozulmasının aşkar edildiyi gün dedikdə, işçiyə müvafiq əmrin, (sərəncamın, qərarın), əmək kitabçasının, haqq-hesab sənədlərinin (kitabçasının, vərəqəsinin, çekinin) verildiyi, həmçinin əmək müqaviləsinin Əmək Məcəlləsində nəzərdə tutulmuş şərtlərinin işəgötürən tərəfindən müvafiq qaydada sənədləşdirilmədən bilə-bilə qəsdən pozulduğu gün nəzərdə tutulur.

Şikayətlər zamanı iddia müddətlərinin müəyyən olunmasına bir neçə nümunə ilə baxaq:

Misal 1: 19.04.2022-ci il tarixdə işçi öz təşəbbüsü ilə əmək müqaviləsinə xitam verilməsi üçün müraciət edib. 19.05.2022-ci il tarixdə işçinin əmək müqaviləsinə xitam verilib. Lakin işçinin əmək müqaviləsinə Əmək Məcəlləsinin 70-ci maddəsinin "d" bəndi (sınaq müddəti ərzində işçi özünü doğrultmadıqda) ilə xitam verilib. Nümunəyə uyğun iki hala nəzər yetirək:

1-ci hal: İşçiyə əmək kitabçası qanunvericiliyə uyğun olaraq işdən çıxdığı gün, yəni, 19.05.2022-ci il tarixdə verilib. İşçi 22.07.2022-ci il tarixdə əmək müqaviləsinə yanlış əsasla xitam verilməsinin fərqinə varıb. Bu halda işçinin hüququnun pozulduğunun aşkar etdiyi gün ona əmək kitabçasının təqdim edildiyi gün hesab edilir və işçi bu tarixdən 1 təqvim ayı müddətini ötürdüyü üçün iddia müddəti ötmüş hesab edilir.

2-ci hal: İşçinin əmək müqaviləsinə 19.05.2022-ci il tarixdə xitam verilməsinə baxmayaraq, ona əmək kitabçası qanunvericiliyin tələbləri pozularaq 22.07.2022-ci il tarixdə verilib. Bu halda işçinin əmək müqaviləsinə 19 may tarixində xitam verilməsinə baxmayaraq, işçinin hüququnun pozulmasının aşkar edildiyi gün ona əmək kitabçasının təqdim edilməsi günündən hesablanır və işinin 22.08.2022-ci il tarixədək məkəməyə müraciət etmək hüququ var.

Pul və digər əmlak tələbləri ilə əlaqədar, həmçinin ziyan (maddi və mənəvi) vurulmaqla bağlı yaranmış əmək mübahisələrinin həlli üçün işçi hüququnun pozulduğunu aşkar etdiyi gündən etibarən 1 il ərzində məhkəməyə müraciət edə bilər.

Misal 2: İşçinin əmək müqaviləsinə 19.05.2022-ci il tarixdə xitam verilsə də ona son haqq-hesab ödənilməyib. Bu halda işçi 19.06.2022-ci il tarixə qədər deyil, 19.05.2023-cü il tarixə qədər məhkəməyə müraciət edə bilər. Belə halda iddia müddəti bir il hesab edilir.

İşçilərin həyatına və sağlamlığına vurulmuş zərərin ödənilməsi haqqında tələblərə iddia müddəti şamil edilmir.

Misal 3: İşçi istehsalat prosesində istehsalat xəsarəti alıb. İşəgötürən tərəfindən onun sağlamlıq xərcləri müəyyən vaxtadək qarşılanıb. Bir neçə ay keçdikdən sonra işçi səhhətində həmin istehsalat xəsarəti səbəbindən problemlər olduğunu bilib və işəgötürəndən bu zərərin ödənilməsini tələb edib. İşəgötürən isə bu zərəri qarşılamaqdan imtina edib.

İşçilərin sağlamlığına vurulmuş zərərin (istehsalatda bədbəxt hadisələr və peşə xəstəlikləri) əvəzinin ödənilməsi ilə bağlı şikayətlərə iddia müddəti şamil edilmədiyi üçün işçi istənilən vaxt pozulmuş hüququnun bərpası ilə bağlı məhkəməyə müraciət edə bilər.

İşəgötürən Əmək Məcəlləsi ilə müəyyən edilmiş hallarda işçiyə qarşı iddia ərizəsi ilə məhkəməyə hüquqlarının və qanuni mənafelərinin pozulduğu gündən 1 təqvim ayı müddətində, ona maddi ziyan vurulması məsələləri ilə əlaqədar isə ziyanın vurulmasını aşkar etdiyi gündən 1 il müddətində müraciət edə bilər.

Göstərilən müddətlər üzürlü səbəblərdən ötürülərsə, fərdi əmək mübahisəsinə baxan orqan buraxılmış müddəti bərpa edərək mübahisəyə mahiyyəti üzrə baxa bilər. Üzürlü səbəblər dedikdə, iddiaçının xəstələnməsi, ezamiyyətdə, yaşayış yerindən kənarda məzuniyyətdə olması, yaxın qohumunun ölməsi və digər obyektiv hallarla bağlı səbəblər nəzərdə tutulur. İddiaçının "yaxın qohumu" dedikdə, işçinin atası, anası, babası, nənəsi, əri (arvadi), uşaqları, bacıları, qardaşları, qudaları, ərinin (arvadının) valideynləri, qardaşları, bacıları başa düşülməlidir. İşçinin digər qohumlarının vəfatı ilə əlaqədar iddia müddətinin ötürülməsini hakim üzürlü hal hesab edə bilər.

Misal 4: İşçinin əmək müqaviləsinə 19.05.2022-ci il tarixində xitam verilib. İşçi müvafiq sənədləri təqdim edərək uşağının xəstəliyi səbəbindən xaricdə müalicə olunmasını əsaslandıraraq 20.07.2022-ci il tarixdə əmək müqaviləsinə xitam verilməsinin düzgün olmaması barədə iddia qaldıra bilər. Baxmayaraq ki, hüququnun pozulmasının aşkara çıxarılmasından bir təqvim ayı keçıb, üzürlü səbəb olduğu üçün məhkəmə iddia ərizəsini qəbul edə bilər.

Misal 5: Müəssisədə həmkarlar ittifaqları təşkilatının nəzdində fərdi əmək mübahisələrinə məhkəməyə qədər baxan orqan vardır. İşçinin əmək müqaviləsinə 19.05.2022-ci il tarixində xitam verilib. O, 19.08.2022-ci il tarixinə qədər həmin orqana pozulmuş hüququnun bərpası ilə bağlı şikayət edə bilər. Bu halda iddia müddəti 3 təqvim ayı hesab edilir. Əgər məhkəməyəqədərki orqanın çıxardığı qərar işçini qane etməzsə, bu halda o, həmin qərarın qəbul edildiyi gündən bir təqvim ayı ərzində məhkəməyə müraciət edə bilər. İddia müddəti məhkəməyə qədərki orqanın qərarının çıxarıldığı gündən sonra hesablanacaq.

Mediasiya prosesinin tətbiqi tərəflər arasında mübahisə üzrə qanunla nəzərdə tutulan iddia müddətinin axımının dayandırılmasına səbəb olur. Mediasiya prosesi nəticəsində tərəflər arasında barışıq sazişi imzalanmazsa, mübahisə üzrə iddia müddətinin axımı mediasiya prosesinə xitam verilməsi haqqında protokol mediator tərəfindən tərtib olunaraq imzalanıb tərtib edildiyi tarixdən bərpa olunmuş hesab olunur.

Bəs əmək müqaviləsinin ləğv edilməsi qaydalarına işəgötürən tərəfindən əməl olunmamasının hüquqi nəticələri nələrdir?

İşçinin əmək müqaviləsinə Əmək Məcəlləsinin 68, 69, 70, 73, 74 vǝ 75-ci maddələrində nəzərdə tutulmuş əsaslardan yalnız biri ilə xitam verilə bilər. Əgər işəgötürən əmək müqaviləsinin Məcəllənin 68, 69, 70, 73, 74 vǝ 75-ci maddələrində nəzərdə tutulmuş ləğv edilməsi əsaslarını pozaraq və ya 71, 76-cı maddələri ilə müəyyən edilmiş qaydaların tələblərinə əməl etmədǝn, habelə 79-cu maddəsində nəzərdə tutulmuş hallara əhəmiyyət vermədən işçi ilə əmək münasibətlərinə xitam veribsə, əmək mübahisəsini həll edən məhkəmə iddia ərizəsini və işin faktiki hallarını araşdıraraq mǝcburi iş buraxma müddəti üçün əməkhaqqı ödənilməklə işçinin vəzifəsinə bərpa edilməsi barədə qətnamə və ya tərəflərin barışıq sazişinin təsdiq edilməsi barədə qərardad çıxarır. Məhkəmə qətnamədə işçiyə iddiası üzrə dəymiş zərərin məbləğinin işəgötürən tərəfindən ödənilməsini də nəzərdə tuta bilər.

Yuxarıda qeyd olunan "dəymiş zərərin məbləği" dedikdə işçinin işdən çıxarılması ilə əlaqədar işləmədiyi müddətin orta əməkhaqqı, fərdi əmək mübahisəsinə məhkəmədə baxılması ilə əlaqədar məhkəmədə hüququnun müdafiəsi üçün vəkil (müdafiəçi) tutması ilə əlaqədar çəkdiyi xərclərin məbləği, eləcə də işçinin iddia ərizəsi ilə tələb etdiyi mənəvi ziyanın, işsiz qalması ilə əlaqədar borc alması, şəxsi əşyalarının satılması nəticəsində çəkdiyi, habelə digər xərclərin məcmusu başa düşülməlidir.

Fərdi əmək mübahisəsinin həlli barədə məhkəmə qərarı, onun məzmununda başqa hal nəzərdə tutulmayıbsa, bu qərar qanuni qüvvəyə mindiyi gündə dərhal icra edilməlidir. “İcra haqqında” Qanunun 71-ci maddəsinə əsasən, işçinin işə bərpa olunması haqqında icra sənədi borclu tərəfindən icra edilmədikdə, icra məmuru bu Qanunla nəzərdə tutulmuş tədbirləri görməklə yanaşı, işə bərpa etmək haqqında qərar çıxarıldığı gündən icra sənədinin icra olunduğu günə qədər bütün müddət üçün orta əməkhaqqının və ya əməkhaqqı fərqinin işçiyə ödənilməsi haqqında qərardad çıxarılması barədə ərizə ilə məhkəməyə müraciət edir. Həmin ərizə icra qurumunun rəhbəri tərəfindən təsdiq olunur.

Misal 6: Tərlan “A” müəssisəsində 753 manat əməkhaqqı qarşılığında mütəxəssis vəzifəsində çalışır. 26.12.2021- ci il tarixdə Tərlan əmək qabiliyyətinin müvəqqəti itirilməsi dövründə əmək qanunvericiliyinin tələbləri pozularaq işdən çıxarılıb. Tərlan əmək qabiliyyətinin müvəqqəti itirilməsi dövründə əmək müqaviləsinə xitam verilməsinin pozuntu olduğunu bildiyindən məhkəməyə müraciət edib və 17.03.2022 - ci il tarixdə məhkəmə Tərlanın əmək müqaviləsinə Əmək Məcəlləsinin tələbləri pozularaq xitam verildyi üçün onun işə bərpa edilməsi, məcburi iş buraxma dövrü üçün orta əməkhaqqının ödənilməsi, eyni zamanda Tərlanın iddia ərizəsində göstərdiyi vəkil xidməti xərci, işsiz qalması nəticəsində dostu İlhamdan borc müqaviləsi əsasında aldığı borc məbləğini və bu müddət ərzində sarsıntı və psixioloji travma almasına görə mənəvi zərərin ödənilməsinə dair qərar qəbul edib.

• Tərlan həmin dövrdə orta əməkhaqqı məbləğini itirib;

• O, vəkillə pozulmuş hüquqlarının bərpasına dair məhkəmədə təmsilçilik hüququna dair 750 manat qarşılığında xidmət müqaviləsi bağlayıb;

• İşsiz qaldığı dövrdə zəruri yaşam xərclərinin qarşılanması üçün dostu İlhamdan ayrı-ayrı vaxtlarda iki dəfə borc müqaviləsi əsasında 700 və 900 manat məbləğlərində borc alıb;

• Eyni zamanda o, əmək qabiliyyətinin müvəqqəti itirilməsi dövründə əsassız olaraq iş yerinin itirilməsi səbəbindən travma alıb və bu, onun səhhətində özünü göstərib;

Qeyd edilmiş sənədlər iddia ərizəsinə əlavə edilərək məhkəməyə təqdim edilib və məhkəmə Tərlana işə bərpa edilməklə aşağıdakı ödənişlərin həyata keçirilməsinə dair qərar verib:

Qeyd edək ki, orta əməkhaqqı ödənişdən əvvəlki iki təqvim ayı ərzində qazandığı əməkhaqqının cəmi həmin aylardakı iş günlərinin sayına bölünməklə hesablanır. Bir günlük əməkhaqqı tapılır və alınan məbləğ əməkhaqqı saxlanılan iş günlərinin sayına vurulmaqla orta əməkhaqqı məbləği müəyyən edilir.

Tərlanın ödənişdən əvvəlki iki ayında əməkhaqqı məbləği 750 manat olub. Oktyabr və noyabr aylarında 21 və 22 iş günü olduğunu nəzərə alsaq, bu halda 26 dekabrdan 17 marta qədər olan dövr üçün ona aşağıdakı şəkildə orta əməkhaqqı hesablanacaq:

Fərz edək ki, həmin dövrdə olan iş günlərinin sayı 48 gündür.

(750 + 750) : (21 + 22) = 34.88 manat;

34.88 x 48 = 1674.24 manat.

Deməli, Tərlana aşağıdakı ödənişlər olunacaq:

Məcburi işburaxma dövrü üçün orta əmək haqqı: 1674.24 manat;

Vəkil xərci: 750 manat;

Borc məbləği: 700 + 900 = 1600 manat;

Mənəvi ziyan: 3000 manat.

Tərlana cəmi 7024.24 manat ödəniş olanacaq:

1674.41 + 750 + 1600 + 3000 = 7024.24 manat.

Mənbə: Nüsrət Xəlilov: “Əmək qanunvericiliyinin praktiki izahı - 2024” kitabı