Vergi Məcəlləsinin tələbinə əsasən, operativ vergi nəzarəti, kameral və səyyar vergi yoxlamaları zamanı vergi ödəyicisi tərəfindən sənədlər təqdim edilmədikdə, ərazi və ya binalara (yaşayış binası (sahəsi) istisna olmaqla) daxil olmağa icazə verilmədikdə, mühasibat uçotunu aparmadıqda və ya mühasibat uçotunu müəyyən edilmiş qaydada aparmadıqda, mühasibat və hesabat sənədləri məhv olunduqda (itirildikdə), həmçinin vergitutma obyektinin müəyyənləşdirilməsi hər hansı başqa səbəblərdən mümkün olmadıqda, vergi orqanlarının ödənilməli olan verginin məbləğini əlaqəli məlumatlardan istifadə etməklə hesablamaq hüququ vardır. Mövzunu “vergiler.az”a “Business Service Centre” şirkətinin maliyyə-mühasibatlıq işləri üzrə aparıcı mütəxəssisi Fuad Heydərli şərh edir. 
 

1 yanvar 2024-cü il tarixindən qüvvəyə minən Vergi Məcəlləsindəki dəyişikliklərə əsasən Vergi Məcəlləsinin 67.14 və 83.9-cu maddələri ləğv edilib. Vergi Məcəlləsinin 83.9-cu maddəsi ləğv edildiyinə görə, bu maddə əsasında hazırlanmış Nazirlər Kabinetinin 55 saylı qərarı da öz qüvvəsini itirib.

Vergi Məcəlləsinə yeni əlavə olunmuş 67.3-1-ci maddəsinə əsasən, vergi ödəyicisi tərəfindən vergiyə cəlb edilən gəlirlər rəsmiləşdirilmədikdə, lakin gəlirdən çıxılan xərclərə dair əlaqəli məlumatlar mövcud olduqda vergi tutulan mənfəət (gəlir) 01.01.2024-cü il tarixindən etibarən 50 faiz həcmində rentabellik nəzərə alınmaqla hesablanır:

M = X : 100 x R

Burada:

M – Vergi ödəyicisinin mənfəəti;

X – Vergi ödəyicisinin fəaliyyəti ilə bağlı xərcləri;

R – Şərti rentabellik normasıdır;

Misal 1: Vergi ödəyicisinin vergiyə cəlb edilən gəlirləri rəsmiləşdirilməsə də 2024-cü il üzrə xərcləri 70.000 manat müəyyən edilib. Vergi orqanı bu zaman vergi ödəyicisinin vergi tutulan mənfəətini (gəlirini) müəyyənləşdirərkən 50 faiz həcmində rentabellik hesablayır:

M=70000 : 100 x R = 70000 x (50% : 100%) = 70000 : 2 = 35000 manat.

Mənfəət vergisinin dərəcəsinin 20 faiz olmasını nəzərə alaraq, vergi ödəyicisinin mənfəət vergisi 7.000 manat müəyyən edilir:

35000 x 20% = 7000 manat.

Vergiyə cəlb edilən mənfəət (gəlir) müəyyən edilərkən sənədlərlə rəsmiləşdirilən faktiki mənfəət (gəlir) 2025-ci ilin yanvar ayının 1-dək rentabellik səviyyəsi 50 faizdən çox olmayaraq müəyyən edilir. Bu müddətdən sonra vergi tutulan mənfəət (gəlir) sənədlərlə rəsmiləşdirilən faktiki gəlirlər və xərclər əsasında müəyyən edilir.

Gəlirin əldə edilməsi ilə bağlı olan bütün xərclər, həmçinin qanunla nəzərdə tutulmuş icbari ödənişlər gəlirdən çıxılır. Gəlirdən çıxılan xərclər qanunla müəyyən edilmiş qaydada rəsmiləşdirilməlidir. Qanunla müəyyən edilmiş qaydada rəsmiləşdirilməyən xərclərin gəlirdən çıxılmasına yol verilmir. Bu o deməkdir ki, Vergi ödəyicisinin gəlirləri müəyyən olunub, amma xərcləri qanunla müəyyən edilmiş qaydada rəsmiləşdirilməmişdirsə, gəlir tam olaraq vergiyə cəlb olunur.

Onu da deyək ki, bu qayda 2024-cü il yanvarın 1-dən sonra baş verən yoxlamalar və aşkarlanan hallarla bağlı hesablamalara aiddir. Bundan əvvəlki dövrlərə aid olan operativ vergi nəzarəti, kameral və səyyar vergi yoxlamaları zamanı vergi ödəyicisi tərəfindən sənədlərin təqdim edilməməsi, mühasibat uçotunun aparılmaması və digər səbəblərdən vergitutma obyektinin müəyyənləşdirilməsi mümkün olmadıqda vergi orqanları ödənilməli olan verginin məbləğini əvvəlki qaydada hesablayacaq.

Belə ki, 2023-cü ilin dekabrınadək qüvvədə olan Vergi Məcəlləsinin 67.14-cü maddəsinə əsasən, Vergi Məcəlləsinin 67.1-ci maddəsində göstərilən hallarda vergi ödəyicisinin gəlirlərini və ya xərclərini müəyyən etmək mümkün olduqda mənfəət (gəlir) vergisi Vergi Məcəlləsinin 83.9-cu maddəsinə əsasən hesablanır.

Vergi Məcəlləsinin 83.9-cu maddəsinə əsasən hazırlanmış Nazirlər Kabinetinin 55 saylı qərarında isə mənfəət (gəlir) vergisini hesablamaq üçün aşağıdakı şərti üsullar müəyyən edilib.

Mənfəət (gəlir) vergisinin müəyyən edilməsi üçün 2 şərti üsul vardır - Vergi ödəyicisinin gəlirləri və xərcləri əsasında müəyyən edilən şərti üsullar:

1. Vergi ödəyicisinin gəlirləri (ƏDV nəzərə alınmadan) əsasında müəyyən edilən üsul aşağıdakı düsturla müəyyən edilir:

M = G : (100+R) x R və ya

M = G : (100+R) x R = G x (20% : 120%) = G : 6

20 faiz 120 faizin 1/6-ni təşkil etdiyindən düstura əsasən, xərclər olmadığı halda gəlirin 1/6-i qədər mənfəət hesablanır.

Burada:

M – Vergi ödəyicisinin mənfəəti;

G – Vergi ödəyicisinin fəaliyyətindən əldə etdiyi gəlir;

R – Şərti rentabellik normasıdır;

Vergi ödəyicisinin mənfəəti şərti üsulla müəyyən edilərkən şərti rentabellik norması (R) 20 faiz səviyyəsində götürülür.

Misal 2: Səyyar vergi yoxlaması zamanı 2021-ci ildə vergi ödəyicisinin gəlirlərinin 120.000 manat olması müəyyən edilib. Vergi ödəyicisi xərcləri haqqında sənədləri vergi orqanına təqdim etməkdən imtina edir. Bu halda vergi orqanı Nazirlər Kabinetinin 55 saylı qərarına əsasən mənfəəti belə hesablayır.

M = G : (100+R) x R = G x (20% : 120%) = G : 6 = 120000 : 6 = 20000 manat.

Mənfəət vergisinin dərəcəsinin 20 faiz olmasını nəzərə alaraq, vergi ödəyicisinin mənfəət vergisi 4.000 manat müəyyən edilir.

20 000 x 20% = 4000 manat

2. Vergi ödəyicisinin xərcləri əsasında müəyyən edilən üsul aşağıdakı düsturla müəyyən edilir:

M = X : 100 x R və ya

M = X : 100 x R= X x (20% : 100%) = X: 5

20 faiz 100 faizin 1/5-ni təşkil etdiyindən, düstura uyğun olaraq xərclərin 1/5-i və ya 20 faiz qədər mənfəət hesablanır.

Burada:

M – Vergi ödəyicisinin mənfəəti;

X – Vergi ödəyicisinin fəaliyyəti ilə bağlı xərcləri;

R – Şərti rentabellik normasıdır;

Vergi ödəyicisinin mənfəəti şərti üsulla müəyyən edilərkən şərti rentabellik norması (R) 20 faiz səviyyəsində götürülür.

Misal 3: Vergi orqanı vergi ödəyicisinin təqdim etdiyi sənədlər əsasında 2021-ci ildə onun xərclərinin 70.000 manat olduğunu müəyyən edib. Bu halda vergi orqanı Nazirlər Kabinetinin 55 saylı qərarına əsasən mənfəəti hesablayır.

M = X : 100 x R= X x (20% : 100%) = X : 5 = 70000 : 5 = 14000 manat.

Mənfəət vergisinin dərəcəsinin 20 faiz olmasını nəzərə alaraq, vergi ödəyicisinin mənfəət vergisi 2.800 manat müəyyən edilir:

14000 x 20% = 2800 manat.