Müəssisənin maddi aktivləri kimi qeyri-maddi aktivlərinin də mühasibat və vergi uçotunun aparılması tələb olunur. Mövzunu BSC konsaltinq şirkətinin maliyyə və mühasibat üzrə layihə rəhbəri Ulduz İbrahimova şərh edir.

Müəssisənin qeyri-maddi aktivlərinə təsərrüfat fəaliyyətində uzun müddət istifadə edilən, müəssisəyə gələcək iqtisadi səmərə gətirən aktivlər aiddir. Qeyri-maddi aktivlərə elm, ədəbiyyat, incəsənət əsərləri, ixtira, sənaye nümunələri, patentlər, lisenziyalar, proqram təminatı, müştəri bazaları, kinematoqrafik filmlər, ticarət markaları və əmtəə nişanları (brend və nəşr adları daxil olmaqla), məxfi düstur, istehsal sirləri (nou-hou), təbii ehtiyatlardan (sərtəvlərdən) istifadə hüquqları və s. aid edilir.

Mühasibat uçotu

Qeyri-maddi aktivlərin uçotu 38 N-li Beynəlxalq Mühasibat Uçotu Standartına (IAS 38) əsasən aparılır. Bu standarta görə, qeyri-maddi aktivlər fiziki formaya malik olmayan, müəyyən edilə bilən qeyri-pul aktivləridir və üç meyarla müəyyən edilir:

1. Qeyri-maddi aktivin identifikasiyası (müəyyən edilə bilməsi);

Aktiv yalnız aşağıdakı hallarda müəyyən edilə bilmə meyarını ödəyir:

- aktiv müəssisədən ayrıla, həmçinin fərdi qaydada və ya müqavilə, digər aktiv və (və ya) öhdəliklə bərabər xaric оluna (satıla, köçürülə, lisenziyalaşdırıla, icarəyə verilə) bilər və ya;

- aktivin istifadəsi üzrə hüqüqların həvalə edilməsi mümkünlüyü və ya оnların müəssisədən və ya digər hüquq və öhdəliklərdən ayrıla bilinməsindən asılı оlmayaraq, aktiv müqavilə və digər hüquqlardan yarana bilər.

2. Müəssisənin qeyri-maddi aktivə nəzarət etməsi;

3. Qeyri-maddi aktivin müəssisəyə gələcəkdə iqtisadi səmərə gətirməsi.

Qeyri-maddi aktivlərdən daxil olan gələcək iqtisadi səmərəyə malların satışından və ya xidmətlərin göstərilməsindən alınan gəlir, məsrəflərə qənaət, müəssisə tərəfindən aktivlərin istifadəsindən yaranan digər mənfəətlər aid edilə bilər.

Qeyri-maddi aktivlər yalnız aşağıdakı hallarda tanınır:

- müəssisəyə aktivlə bağlı gözlənilən gələcək iqtisadi mənfəətin daxil olması ehtimal olunur;

- aktivin dəyərinin etibarlı qiymətləndirilməsi mümkün olduqda.

Müəssisə tərəfindən qeyri-maddi aktivlər öz daxili imkanları hesabına yaradılmaqla, istehsal edilməklə, təsisçi tərəfindən müəssisənin nizamnamə kapitalına daxil edilməklə və ya kənardan ayrıca alınmaqla əldə edilə bilər.

Qeyri-maddi aktivlərin müəssisənin öz daxili imkanları hesabına yaradılması onların tanınma meyarına cavab verməsinin müəyyənləşdirilməsi üçün tədqiqat və təcrübə-konstruktor işləri olmaqla iki mərhələyə bölünür. Qeyri-maddi aktiv tədqiqat mərhələsində yaranmadığı üçün həmin mərhələdə yaranan məsrəflər hesabat dövrünün xərcləri kimi nəzərə alınmalıdır. Təcrübə-konstruktor işləri üzrə məsrəflər isə uçotda qeyri-maddi aktivin kapitallaşdırılması kimi əks etdirilməlidir.

Qeyri-maddi aktiv kənardan ayrıca əldə edildikdə alışla bağlı bütün xərclər (alışla bağlı kreditlərə və borclara görə faiz xərcləri istisna olmaqla) qeyri-maddi aktivin ilkin dəyərinə daxil edilməlidir.

Qeyri-maddi aktiv mühasibat uçotunda faydalı istifadə müddətinə əsasən, məhdud və ya qeyri-müəyyən faydalı istifadə müddətinə malik olurlar.

Məhdud faydalı istifadə müddətinə malik olan qeyri-maddi aktivlərin amortizasiya olunan dəyəri onun faydalı istifadə müddəti üzrə müntəzəm bölüşdürülür. Qeyri-müəyyən faydalı istifadə müddətinə malik olan qeyri-maddi aktivlərə amortizasiya hesablanılmır.

Vergi uçotu

Vergi Məcəlləsinin 13.2.9-cu maddəsinə görə, qeyri-maddi aktivlər - intellektual, o cümlədən ticarət nişanları, digər sənaye mülkiyyəti obyektləri, habelə müvafiq qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydada vergi ödəyicisinin mülkiyyət hüququnun obyekti kimi tanınan digər analoji hüquqlardır. Vergi Məcəlləsinin 143-cü maddəsində qeyd edilir ki, aktivlərin dəyərinə onların alınması, gətirilməsi, istehsalı, tikilməsi, quraşdırılması və qurulması üçün çəkilən xərclər, həmçinin vergi ödəyicisinin gəlirdən çıxmaq hüququna malik olduğu xərclər və aktivlərin dəyərini artıran digər xərclər daxil edilir. Aktivlər kreditlər hesabına alındığı halda, kredit faizləri aktivlərin dəyərini artırmır və gəlirdən çıxılır.

Bundan başqa, Vergi Məcəlləsinin 13.2.8 maddəsinə əsasən, əlavə dəyər vergisinin (ƏDV) məqsədləri üçün qeyri-maddi aktiv mal sayılmır. Yəni qeyri-maddi aktiv ölkədaxili bazardan alınarsa, onun qiymətində ƏDV olmamalıdır. Lakin onun quraşdırılmasına, sazlanmasına çəkilən xərclər, konsultasiya və sair analoji xərclərin qiymətində ƏDV ola bilər. Əgər müəssisə ƏDV ödəyicisidirsə, ƏDV qeyri-maddi aktivin ilkin dəyərinə daxil edilmir, ödənildikdə büdcə ilə əvəzləşdirilir. Lakin müəssisə ƏDV ödəyicisi deyilsə, alış zamanı ödənilən ƏDV qeyri-maddi aktivin ilkin dəyərinə daxil ediləcəkdir.

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, müəssisə alış zamanı qeyri-maddi aktivin mülkiyyət hüququnu əldə etmirsə, yalnız istifadə hüququnu alırsa, onda alınan, misal üçün proqram təminatı, vergi məqsədləri üçün qeyri-maddi aktiv kimi tanınmayacaqdır və ona çəkilən xərclər əməliyyat xərclərinə daxil ediləcəkdir. Həmin proqram təminatından istifadə hüququ müəyyən müddətə, tutaq ki, 3 illik verilibsə, o zaman bu xərclər gələcək dövlərin xərcləri kimi tanınıb, hissə-hissə dövrlər üzrə xərclərə aid ediləcəkdir.

Vergi Məcəlləsinin 118-ci maddəsinə əsasən, hüquqi və fiziki şəxslərin bir ildən artıq müddətə təsərrüfat fəaliyyətində istifadə etdikləri qeyri-maddi obyektlərə çəkilən xərclər də qeyri-maddi aktivlərə aiddir. Qeyri-maddi aktivlərə çəkilən xərclər Vergi Məcəllənin 114-cü maddəsi ilə müəyyən edilən amortizasiya dərəcəsi ilə hesablanan amortizasiya ayırmaları şəklində gəlirdən çıxılır.

Vergi Məcəlləsinin 114.3.6-cı maddəsinə əsasən, amortizasiya olunan qeyri-maddi aktivlər üzrə illik amortizasiya normaları aşağıdakı kimi müəyyən edilir:

- istifadə müddəti məlum olmayanlar üçün 10 faizədək,

- istifadə müddəti məlum olanlar üçün isə illər üzrə istifadə müddətinə mütənasib məbləğlərlə.

Misal: Müəssisə cari ildə istifadə müddəti qeyri-müəyyən olan 12.000 manat dəyərində patent və dəyəri 8.000 manat olan 5 illlik lisenziya əldə etmişdir.

Mühasibat uçotu üzrə müəssisəyə aid illik amortizasiya xərcləri belə hesablanacaq:

Patent üzrə - faydalı istifadə müddəti qeyri-müəyyən olduğu üçün amortizasiya hesablanmayacaq.

Lisenziya üzrə: 8.000 manat/ 5 il = 1.600 manat

Mühasibat uçotu üzrə illik amortizasiya xərci 1.600 manat olacaq.

Vergi uçotu üzrə müəssisəyə aid illik amortizasiya xərcləri isə aşağıdakı kimi hesablanacaq:

Lisenziya üzrə: 8000 manat/ 5 il = 1.600 manat

Patent üzrə 12000*10% = 1.200 manat

Vergi uçotu üzrə illik amortizasiya xərci 1.600+1.200= 2.800 manat.

Misaldan göründüyü kimi, mühasibat uçotu üzrə istifadə müddəti məlum olmayan qeyri-maddi aktiv üzrə amortizasiya hesablanmır, vergi uçotu üzrə isə həmin qeyri-maddi aktiv üçün, Vergi Məcəlləsinin 114.3.6-cı maddəsinə əsasən, illik 10 faiz amortizasiya hesablanmalıdır.

Vergi Məcəlləsinin 118.3-cü maddəsində göstərilir ki, qeyri-maddi aktivlərin alınmasına və ya istehsalına çəkilən xərclər vergi ödəyicisinin vergiyə cəlb olunan gəlirinin hesablanması zamanı gəlirdən çıxılmışdırsa, həmin xərclər amortizasiya olunmalı qeyri-maddi aktivlərin dəyərinə aid edilmir.

Beləliklə, Məcəllənin 118-ci maddəsinə əsasən, qeyri-maddi aktivlərin alınması və istehsalına çəkilən xərclər kapitallaşdırılmalıdır, eyni zamanda təsərrüfat fəaliyyətində istifadə edilən qeyri-maddi obyektlərə çəkilən xərclər qeyri-maddi aktiv dəyərinə aid edilməli və amortizasiya ayırmaları şəklində gəlirdən çıxılmalıdır. Lakin qeyri-maddi aktivlərə həm onun ilkin dəyəri formalaşdıqda, həm də sonra çəkilən xərclər vergi ödəyicisi tərəfindən kapitallaşdırılmadan gəlirdən çıxılmışdırsa, həmin xərclər amortizasiya olunmalı qeyri-maddi aktivlərin dəyərinə aid edilə bilməz.