Mövzunu iqtisadçı ekspert Radil Fətullayev şərh edir.

Vergi Məcəlləsinə əsasən, fiziki və hüquqi şəxsləri ilk dəfə qeydiyyata durması, fəaliyyət dövrü və dövriyyəsindən asılı olaraq üç qrupa bölmək olar:

- sadələşdirilmiş vergi ödəyiciləri;

- mənfəət (gəlir) vergisi ödəyiciləri;

- mənfəət (gəlir) vergisi + ƏDV ödəyiciləri.

Sadələşdirilmiş vergi ödəyiciləri dövriyyədən (xərclər çıxılmadan) 2 faiz dərəcə ilə sadələşdirilmiş vergiyə cəlb olunurlar. Mənfəət (gəlir) vergisi ödəyiciləri gəlirlərdən xərclər çıxılmaqla 20 faiz mənfəət vergisinə cəlb olunurlar. ƏDV ödəyiciləri isə mənfəət vergisi ödəməkdən əlavə, satışlarına 18 faiz ƏDV tətbiq edərək, həmin məbləği istehlakçılardan alırlar.

Qeyd edək ki, vergi ödəyicisi qeydiyyatdan keçdiyi zaman könüllü şəkildə yuxarıda göstərilən rejimlərdən birini seçə bilərlər. Vergi ödəyiciləri qeydiyyata durduqdan sonra isə dövrlər üzrə əldə etdiyi gəlirlərin məbləğindən asılı olaraq fəaliyyətlərini aşağıdakı qaydada davam etdirə bilərlər:

Sadələşdirilmiş vergi rejimində fiziki şəxsin əldə olunan gəlirləri (dövriyyə) sadələşdirilmiş vergiyə cəlb olunur. 2019-cu ildən qüvvədə olan Vergi Məcəlləsinə dəyişikliklərə əsasən, sadələşdirilmiş verginin dərəcəsi 2 faizdir.

Sadələşdirilmiş vergi ödəyiciləri mənfəət vergisi və ƏDV-dən azad olma hüququna malikdirlər. Gəliri ardıcıl on iki aylıq dövrün istənilən ayında 200.000 manatdan yuxarı olmayan fiziki və hüquqi şəxslər sadələşdirilmiş vergi ödəyiciləridir.

Mənfəət (gəlir) vergisi rejimində hüquqi və ya fiziki şəxsin əldə olunan gəlirindən xərclər çıxıldıqdan sonra qalan mənfəət vergiyə cəlb olunur. Vergi Məcəlləsinin 105-ci maddəsinə əsasən, hüquqi şəxsin mənfəət (fiziki şəxsin gəlir) vergisinin dərəcəsi 20 faizdir. 2019-cu ildən qüvvədə olan Vergi Məcəlləsinə dəyişikliklərə görə, mikro sahibkarlıq subyektləri üçün bu verginin məbləği mənfəətdən 75 faiz güzəşt çıxılmaqla hesablanır. Yalnız mənfəət (gəlir) vergisi ödəyicisi olan şəxslər (ardıcıl on iki aylıq dövriyyəsi 200.000 manata qədər gəliri olanlar) ƏDV ödəyicisi deyillər. Lakin onlar könüllü şəkildə ƏDV ödəyicisi olmaq hüququna da malikdirlər. Mənfəət vergisi ödəyicisinin dövriyyəsi 200.000 manatı keçdikdə o, ƏDV ödəyicisi kimi qeydiyyata düşməlidir.

Mənfəət + ƏDV rejimində ƏDV ödəyicisi satdığı mallara və göstərdiyi xidmətlərə görə satışın 18 faizini istehlakçıdan tutmaqla dövlətə ödəyir. Bundan başqa, Vergi Məcəlləsinə görə, yol verilən xərclər çıxıldıqdan sonra qalan mənfəətdən də 20 faiz mənfəət vergisi ödəməlidirlər. Bu cür ödəyicilərə ardıcıl 12 aylıq dövriyyələri 200.000-dən artıq olan şəxslər aiddir. Bir müqavilə üzrə əməliyyatın ümumi dəyəri 200.000 manatdan artıq olduqda bu da ƏDV tutulan əməliyyat sayılır.

Onu da qeyd edək ki, könüllü şəkildə ƏDV ödəyicisi olan vergi ödəyicisi eyni zamanda mikro sahibkarlıq subyekti olub, 75 faizlik güzəştdən istifadə edə bilər.

Yuxarıda qeyd olunan 3 vergi rejimini müqayisə etmək üçün nümunəyə baxaq:

Misal: Azərbaycan Respublikasında sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olmaq istəyən vətəndaş illik gəlir və xərcləri barədə vergi mütəxəssisinə məlumat verməklə, ondan gələcək vergi öhdəlikləri barədə məsləhət alır.

Vergi mütəxəssisi müəyən edir ki, vətəndaşın illik gəlirləri təxminən 200.000 manat, xərcləri isə 150.000 manat olacaqdır. Vergi məsləhətçisi sahibkarın gəlir və xərclərinə görə müqayisəli cədvəl hazırlayaraq ona təqdim edir və ən aşağı vergi öhdəliyi olan rejimi təklif edir.

Məsləhətçinin sahibkarla müzakirəsi nəticəsində məlum olur ki, sahibkar ƏDV ödəyicisi olarsa, ƏDV öhdəliyinin 36.000 (200.000x18%) manat, əvəzləşdirilən ƏDV-sinin isə təxminən 19.800 (110.000 x 18%) manat olması gözlənilir. Bu zaman büdcəyə ödənilməli ƏDV 16.200 (36.000-19.800) manat olacaq.

Verilən misal əsasında sahibkarın vergi rejimlərinin müqayisəsi:

Cədvəldən göründüyü kimi, burada ən aşağı vergi məbləği məhz mənfəət (gəlir) vergisi rejimindədir. Ona görə də sahibkar məhz bu rejimi seçir.

Qeyd edək ki, hesablanan vergi öhdəliyi sahibkarın mənfəətindən (gəlir və xərc nisbətindən), onun fəaliyyət göstərdiyi sahədən (xidmət, ticarət və istehsaldan) və əməliyyatların xarakterindən (daxildə satış, idxal-ixrac və s.-dən), eləcə də sahibkarın fiziki və ya hüquqi şəxs kimi fəaliyyət göstərməsindən, onun mikro, kiçik, orta və iri sahibkar olmasından asılı olaraq dəyişə bilər.

Xatırladaq ki, yuxarıda qeyd olunan rejimlərdən başqa “Xüsusi rejimli vergi ödəyiciləri” də vardır. Bu, “Əsrin müqaviləsi”nə əsasən xarici neft şirkətlərinə tətbiq olunan vergi rejimidir. Bu şirkətlərə tətbiq olunan vergi sistemi məhz həmin müqavilə və digər qanunvericilik aktları ilə tənzimlənir. Bundan başqa, ictimai sektor təşkilatları və büdcə təşkilatlarının “Gəlir vergisi rejimi”ni də qeyd etmək olar. Bu təşkilatlar büdcədən daxil olan transferlərə və qrantlara görə vergidən azad olduqları üçün yalnız rezident və qeyri-rezident şəxslərə görə gəlir vergisi ödəyir və bunun da hesabatını təqdim edirlər.