Kreditor və debitor borclarının silinməsi ilə bağlı təcrübədə meydana çıxan suallara sərbəst auditor Altay Cəfərov aydınlıq gətirir.

İlkin olaraq nəzərə almaq lazımdır ki, debitor və ya kreditor borclarının ümidsiz və ya iddia müddəti keçmiş olması ayrı-ayrı anlayışlardır. Məsələn, debitor borcun iddia müddəti keçə bilər amma ümidsiz ola bilməz. Yaxud borcun iddia müddəti keçməsə də, borc ümidsiz ola bilər.

Burada ilkin yanaşma iqtisadi subyektin rəhbərliyinin və ya digər idarə orqanının, təsisçilərin səhmdarların qərarlarından asılıdır.
Beynəlxalq təcrübədə, adətən, debitor və ya kreditor borcları ödəmə tezliyinə, ödəmə müddətinə, ödəmə dövrülüyünə görə həm cari, uzunmüddətli, həm də tez likvidli olunan, gec likvidli olunan və ya ümidsiz kimi qruplara bölünür. Bu halda mənfəət vergisi və ya ƏDV məqsədləri üçün yanaşmada fərqlər yaranır.

Misal: Tutaq ki, “AA” MMC ƏDV ödəyicisidir və 11.800 manat debitor borcu vardır. Artıq 4 ildir həmin debitorlarla heç bir yazışma yoxdur. Mülki Məcəllənin tələblərinə görə, bu borc iddia müddəti keçmiş debitor borcu kimi qiymətləndirilir. MMC-nin bundan əlavə, 4720 manat debitor borcu vardır ki, artıq 4 ildir həmin debitorlarla da heç bir yazışma yoxdur və Mülki Məcəlləsinin tələblərinə görə, bu borc da iddia müddəti keçmiş debitor borcu kimi qiymətləndirilir. Məhkəmə qaydasında müəyyənləşdirilmişdir ki, bu, ümidsiz borcdur, qarşı tərəf bunu ödəməyəcək. MMC-nin 5900 manatlıq daha bir debitor borcu da vardır. Həmin borcun yarandığı 2 ildir və MMC rəhbərliyi qərara alıb ki, bu borcu qarşı tərəf ödəməyəcək və bunu ümidsiz borc kimi qiymətləndirmək olar.

Sual: “AA” MMC bu borcları silə bilərmi? Əgər borclar silinsə, şirkətin hansı vergi öhdəlikləri yarana bilər?

Mülki Məcəllədə yazılır:

Maddə 373. İddia müddətləri
373.1. Ümumi iddia müddəti on il təşkil edir.
373.2. Müqavilə tələbləri üzrə iddia müddəti üç il, daşınmaz əşyalarla bağlı müqavilə tələbləri üzrə iddia müddəti isə altı ildir.
373.3. Vaxtaşırı icra edilməli öhdəliklərdən irəli gələn tələblər üzrə iddia müddəti üç ildir.

Mülki Məcəllənin tələblərindən görünür ki, misalımızdakı 11.800 manat və 4720 manatlıq debitor borcları iddia müddəti keçmiş borc kimi qiymətləndirilir. Amma bu borclardan biri məhkəmənin qərarı ilə ödənilməyəcək kimi qəbul edilib. Əvvəldən də qeyd etdiyim kimi, iddia müddəti keçmiş borc tam ümidsiz borc demək deyildir, yəni onun ümidsiz olması üçün MMC müəyyən addımlar atmalıdır.

Bunan əlavə, Vergi Məcəlləsində ümidsiz borcların gəlirdən çıxılması ilə bağlı müddəa var. Məcəllənin 111.1-ci maddəsinə əsasən, əgər malların təqdim edilməsi, işlərin görülməsi və xidmətlərin göstərilməsi ilə əlaqədar gəlir əvvəllər sahibkarlıq fəaliyyətindən əldə edilən ümumi gəlirə daxil edilmişdirsə, vergi ödəyicisi onlarla bağlı olan ümidsiz borc məbləğini gəlirdən çıxmaq hüququna malikdir. Vergi Məcəlləsinin 111.2-ci maddəsində isə göstərilib ki, ümidsiz borc məbləğinin gəlirdən çıxılmasına vergi ödəyicisinin mühasibat kitablarında ümidsiz borc məbləğinin dəyəri olmayan borc kimi silindiyi vaxt yol verilir.

Həmin maddələr mənfəət və gəlir vergisinə aid fəsillərə aiddir. Maddədən aydın olur ki, mənfəət vergisi məqsədləri üçün debitor borcu əvvəllər gəlir kimi göstərilmişdirsə, sonradan onu xərc kimi yazmaq olar. Adətən, bu hal hesablama metodu ilə uçot aparan vergi ödəyicilərində olur. Yəni əvvəllər gəlir kimi yazılan borc sonradan ümidsiz olduğuna görə xərcə salınır.

Amma burada xüsusi yanaşma olmalıdır. Debitor borcunun ümidsiz olması vergi ödəyicisi tərəfindən sübut edilməlidir. Elə olur ki, sahibkar öz vəsaitini heç kimə könüllü bağışlamır, son tədbir olaraq qarşı tərəfi məhkəməyə verir.

Odur ki, bizim misalımızda 11.800 manat mühasibat uçotu baxımından ümidsiz borc kimi qəbul olunacaq, ancaq vergi uçotu baxımından yox. 4720 manat isə həm mühasibat, həm də vergi uçotu baxımından ümidsiz borc kimi qiymətləndirilir və gəlirdən çıxıla bilər.

Misalımızdakı 5900 manatın şirkət tərəfindən ümidsiz borc kimi qəbul edilməsinə baxmayaraq, bu borc mühasibat uçotu baxımından xərc kimi qəbul edilir, amma vergi uçotu baxımından xərc kimi qəbul edilmir.

Daha bir sual da meydana çıxır: yuxarıdakı açıqlamalar hesablama metodu üçündür, bəs kassa metodunda bu məsələ necə tənzimlənir?

Vergi Məcəlləsindən oxuyuruq:

Maddə 132. Kassa metodundan istifadə olunarkən gəlirin əldə edilməsi vaxtı

132.1. Vergi ödəyicisinin nağd pul vəsaitini aldığı, nağdsız ödəmədə isə pul vəsaitinin bankda onun hesabına və ya sərəncamçısı ola biləcəyi hesaba, yaxud göstərilən vəsaiti almaq hüququna malik olacağı hesaba daxil olduğu vaxt gəlirin əldə edildiyi vaxt sayılır.

132.2. Vergi ödəyicisinin maliyyə öhdəliyinin ləğv edildiyi və ya ödənildiyi halda (qarşılıqlı hesablaşmalar aparıldıqda və sair bu kimi hallarda) öhdəliyin ləğv edildiyi və ya ödənildiyi vaxt gəlirin əldə edildiyi vaxt sayılır.

Məcəllənin 132-ci maddəsinə görə, istənilən bir maliyyə öhdəliyi ləğv edilmişdirsə, yəni debitor borcu ləğv edilmişdirsə, bu artıq kassa metodu ilə gəlir sayılır. Burada artıq borcun ümidsiz və ya ümidli olması şərt deyil. Odur ki, bizim misalımızda olan hər üç borc kassa metodu ilə gəlir sayılır.

Bu gəlirlərin əvvəllər necə qəbul edildiyinə gəlincə, kassa metodunda, göründüyü kimi, misalımızda olan hər üç borc əvvəllər gəlir sayılmayıb və mənfəət məqsədləri üçün gəlir kimi yazılmayıb. Vergi Məcəlləsinin 111-ci maddəsinin tələblərində biri isə budur ki, dövriyyələr əvvəl gəlir kimi qəbul olunmalıdır ki, sonradan ümidsiz olanda xərc kimi qəbul edilə bilsin. Kassa metodunda hər üç məbləğin cari dövrdə gəlir kimi qəbul edilməsinə baxmayaraq, bunlar əvvəllər gəlir kimi qəbul edilmədiyindən xərc kimi yazılmayacaq.

İkinci yanaşmaya əsasən, bu məbləğlər cari dövrdə kassa metodu ilə gəlir kimi qəbul edilsə də, ümidsiz borc olduğundan elə cari dövrdə də xərc kimi qəbul olunacaq.

ƏDV məqsədləri üçün tənzimlənmə necə aparılacaq?

1 yanvar 2020-ci ilə kimi ƏDV-nin vergitutulma vaxtı hesablama metodu ilə aparılırdı. Bizim misalımızda borclar 2 ildən çox qaldığına görə hər üç məbləğdə ƏDV əvvəlcədən hesablanıb və artıq ödənilib.

Yuxarıdakı 3 misaldan gəlirdən çıxılan debitor borcunda olan ƏDV də gəlirdən çıxılacaq. Amma 1 yanvar 2020-ci ildən sonra ƏDV-nin vergitutulma vaxtı kassa metodu ilə aparılır. Burada da borclar iki ildən əvvələ aid olduğuna görə ƏDV hesablanıb və ödənilib.

Kassa metodunda ümidsiz borc cari dövrdə əsas gəlir məbləği kimi tanınıb, ƏDV də gəlirin tərkibində olan məbləğ kimi tanınır. Belə ki, Vergi Məcəlləsinə görə, gəlir dedikdə ƏDV-siz məbləğ yox, ümumi məbləğ nəzərdə tutulur.

Odur ki, ƏDV əvvəllər 1 yanvar 2020-ci il tarixinə kimi nəzərə alındığından yuxarıdakı kimi bu tarixdən sonra ümidsiz borc kimi gəlirdən çıxılan 4720 manat məbləğinə görə 720 manat ƏDV də gəlirdən çıxılacaq.

Növbəti sual da meydana çıxır ki, 1 yanvar 2020-ci il tarixindən sonra, ümidsiz borc kimi gəlirdən çıxılan məbləğdə yaranmış ƏDV-nin aqibəti necə olacaq?

Qeyd olunduğu kimi, 1 yanvar 2020-ci ildən ƏDV kassa metodu ilə hesablanır. Odur ki, bu tarixdən əsas məbləğ ödənilmədən borc kimi qalmışdırsa, ƏDV hesablanmır. Hesablama metodunda yuxarıdakı kimi ümidsiz borcun bağlanması məbləğin ödənilməsi olmadığına görə ƏDV-nin tutulması vaxtı sayılmır və ƏDV hesablanmır.

Kassa metodunda isə yuxarıdakı kimi xərcə salınası ümidsiz borcun bağlanması Vergi Məcəlləsinin 132.2.-ci maddəsində görə, borcun ödənilməsi kimi qəbul olunur və buna 18% ƏDV hesablanır və bu borc ümidsiz sayıldığından ona hesablanan ƏDV xərcə salınır.

Fərqanə ALLAHVERDİQIZI