Vergi ödəyiciləri elektron qaimə-fakturaları təqdim edəndən sonra bəzi hallarda onların uçot və hesabatlılıq məsələlərində müəyyən çətinliklər yaranır. Məsələn, e-qaimə təqdim edildikdən sonra malların, işlərin və xidmətlərin qismən və ya tam geri qaytarılması, həmçinin e-qaimə təqdim ediləndən sonra malların,işlərin və xidmətlərin dəqiqləşdirilməsi kimi hallarla rastlaşılır. Bu zaman sənədləşmə işləri necə tənzimlənməlidir? Suala sərbəst auditor Altay Cəfərov misallarla aydınlıq gətirir:

Misal 1: Tutaq ki, “AA” MMC tərəfindən:

a) 19 sentyabr 2020-ci ildə alıcıya 5000 manatlıq mal satılıb. Alıcı qaydalara uyğun bunu e-qaimə ilətəsdiq edib. 22 sentyabr 2020-ci ildə isə məlum olubki, malların 2000 manatlığı qaytarılmalıdır.

b) digər alıcıya 4000 manatlıq mal satılıb və yenə də 22sentyabr 2020-ci ildə müəyyənləşdirilıb ki, mallar tam geri qaytarılmalıdır.

c) başqa bir şəxsə isə 26 sentyabr 2020-ci ildə 10.000 manatlıq mal satılıb və qaydalara uyğun olaraq qarşı tərəf bunu e-qaimə ilə təsdiqləyib. 19 oktyabr 2020-ci ildə aydın olub ki, malların satış dəyərində səhvə yol verilib, məbləğ 9000 manat olmalıdır və tərəflər buna razılaşıblar.

Bu halda “AA” MMC bu əməliyyatları necərəsmiləşdirilməlidir?

Birinci əməliyyat üzrə faktiki olaraq malların bir hissəsi satılıb və alıcı bunu təsdiqləyib. Alıcı şirkət 2000 manatlıq malın qismən geri qaytarılması qaiməsini “AA” MMC-yə göndərməlidir. “AA” MMC bununla razılaşarsa, onda təsdiq etməlidir.

İkinci əməliyyat üzrə alıcı 4000 manatlıq malların tam geri qaytarılması qaiməsi yazmalıdır və “AA” MMC bununla razılaşsa, onda təsdiq etməlidir.

Üçüncü halda isə artıq malların geri qaytarılması qaiməsi yox, malların qaytarılması istisna olmaqla, Vergi Məcəllənin 163-cü maddəsinə əsasən qaimə yazılmalıdır. Bu zaman qaiməni alıcı yox, “AA” MMC yazmalıdır. Əməliyyat dəqiqləşdirildiyi üçün yenidən 9000 manatlıq qaimə yazmalıdır.

Göründüyü kimi, malların geri qaytarılması qaiməsini alıcı, dəqiqləşdirilən qaiməni isə satıcı tərəf yazır.

Bəs bu əməliyyatların uçotu necə olmalıdır?

Hər üç əməliyyat ilkin olaraq satış əməliyyatı sayılır. “AA” MMC bunu özünün mühasibat uçotunda satış əməliyyatı kimi qeyd edir. Amma bir müddət sonramalların müəyyən hissəsi və ya hamısı geri qaytarılır.Faktiki olaraq bu, mahiyyət etibarı ilə əməliyyatın qismən və tam baş verməməsi olduğundan, mühasibat uçotu baxımından da satış əməliyyatının baş verməməsi sayılmalıdır. Ancaq anbarın analitik uçotu baxımından malların giriş-çıxışı yazılmalıdır. Sadəcə, bu, gəlirlilik və xərc maddəsi baxımından maliyyə hesabatlarında əks olunmalı deyildir.

Vergi uçotu baxımından isə vəziyyət Vergi Məcəllənin 163-cü maddəsi ilə tənzimlənir:

Maddə 163. Vergi tutulan dövriyyənin dəqiqləşdirilməsi

163.1. Bu maddə aşağıdakı hallarda mal göndərənin, iş görənin və xidmət göstərənin vergi tutulan əməliyyatlarına tətbiq edilir:

163.1.1. əməliyyat tam və ya qismən ləğv edildikdə, o cümlədən mal tam və qismən geri qaytarıldıqda;

163.1.2. əməliyyatın xarakteri dəyişdikdə;

163.1.3. qiymətlərin aşağı düşməsi və ya hər hansı digər səbəbdən əməliyyat üçün razılaşdırılmış kompensasiya dəyişdikdə; yaxud

163.1.4. vergi ödəyicisi elektron qaimə-faktura verdikdən sonra vergi tutulan dövriyyənin dəqiqləşdirilməsi üçün əsas verən hallar üzə çıxdıqda və bu cür dəqiqləşdirmə qanunvericiliyə müvafiq olaraq aparıldıqda.

163.2. Vergi ödəyicisi bu Məcəllənin 163.1-ci maddəsində göstərilən hallardan birinin nəticəsində:

163.2.1. ƏDV üçün elektron qaimə-fakturanı vermiş və ƏDV-nin məbləğini həmin elektron qaimə-fakturada düzgün göstərməmişdirsə, yaxud

163.2.2. ƏDV-nin bəyannaməsində verginin məbləğini düzgün göstərməmişdirsə, bu Məcəllənin 174.2-ci maddəsinə və ya 175.5-ci maddəsinə müvafiq surətdə dəqiqləşdirmə aparılır. Dəqiqləşdirmə qiymətləndirmə bazasında dəyişikliyin baş verdiyi hesabat dövründə aparılır.

Göründüyü kimi, malların tam və ya qismən qaytarılması, həmçinin qiymətlərin aşağı salınması ilə bağlı dəqiqləşdirilmiş elektron qaimələrin yazılması 163.1.-ci maddədə əks olunub. Yəni nəzərdən keçirdiyimiz misalda qeyd olunan hər üç əməliyyat dəqiqləşdirilən dövriyyə kimi yazılır. Sadəcə, tam və ya qismən geri qaytarılma alıcı tərəfindən, qalan dəqiqləşmələr isə satıcı tərəfindən həyata keçirildiyinə görə qaimələr 71-ci maddəyə əsasən ayrılıb.

Odur ki, hər üç hal Vergi Məcəlləsinin 163.2-ci maddəsi ilə tənzimlənir və Məcəllənin163.2.2-ci maddəsinə görə dəyişikliyin baş verdiyi hesabat dövründə əks olunmalıdır. Yəni birinci və ikinci halda 2020-ci ilin sentyabr ayında ƏDV bəyannaməsindədövriyyə kimi (5000+4000)=9000 manat yazılmalıdır. Eyni zamanda həmin bəyannamədə (2000+4000) = 6000 manat ƏDV bəyanaməsinin 319-cu sətrindəazaldılan dövriyyələr kimi yazılmalıdır.

Buradan yeni sual meydana gəlir ki, bəs bu əməliyyatlar eyni ayda (sentyabr) olduğundan ümumi 9000 manatlıq dövriyyənin 6000 manat azaldaraq 3000 manat kimi yazılması mümkündürmü? Vergi Məcəlləsinin 163.2.2.-ci maddəsində göstərilib ki, “azalan və artan dəqiqləşmələr baş verən ayda yazılmalıdır”. Bundan əlavə, vergi orqanları hökmən sentyabr ayı üçün kameral uyğunsuzluq göndərəcəkdir: “AA” MMC-də təqdim edilən elektron qaimələr 9000 manatdır və 163-cü maddəyə əsasən geri qaytarmalar 6000 manat təşkil edib və cəmiyyət bunu bəyannamədə yazmayıb, dövriyyənin 3000 manat olduğunu göstərib.Ona görə də yaxşı olardı ki, qaydalara uyğun olaraq bəyannamə geniş formada təqdim edilsin.

Bu yanaşma üçüncü misalımıza da aiddir. Yəni sentyabr ayının ƏDV bəyannaməsində dövriyyə 10.000 manat göstərilməlidir. Oktyabr ayının bəyannaməsinin 319-cu sətrində isə1000 manat azalan dövriyyə qeyd edilməlidir.