Təcrübədə alış zamanı ödənilmiş ƏDV məbləğlərinin əvəzləşdirildiyi malların xarab olması faktına yalnız fövqəladə hallar istisna olmaqla, vergi tutulan əməliyyat kimi baxılması qanunvericilik baxımından hər hansı mübahisə predmeti yaratmasa da, vergi ödəyiciləri üçün müəyyən problemlər yaradır. Bu problemlə bağlı EKVİTA şirkətinin vergi məsələləri üzrə meneceri Fariz Yadigarov öz mövqeyini bildirir.

Məlum olduğu kimi, ƏDV məqsədləri üçün malların (işlərin, xidmətlərin) təqdim edilməsi vergi obyekti sayılır. Yəni, vergi (ƏDV) mükəlləfiyyəti olduğu halda, vergi dövrü ərzində malların (işlərin, xidmətlərin) təqdim edilməsi ilə bağlı əməliyyatlara ƏDV tətbiq edilir. Eyni zamanda, alınmış mallar (işlər, xidmətlər) üçün ödənilmiş ƏDV məbləğləri qanunvericilklə müəyyən edilmiş qaydada əvəzləşdirilir.

Ümumiyyətlə, ƏDV-nin tətbiqi prosesində əvəzləşdirmə mexanizmi çox mühüm əhəmiyyət daşıyır. Qanunvericilik ƏDV-nin əvəzləşdirilməsi ilə bağlı müxtəlif reqlamentlər müəyyən edib. Lakin, bütün bu reqlamentlər bir təməl prinsipə - ƏDV-nin ötürülməsi prinsipinə xidmət edir. Başqa sözlə, o mallar (işlər, xidmətlər) üçün ödənilmiş ƏDV məbləğləri əvəzləşdirilir ki, həmin malların (işlərin, xidmətlərin) növbəti realizəsi yeni ƏDV obyekti yaradır. Digər tərəfdən, “ötürülməyən”, son istehlak üçün (habelə, qeyri-sahibkarlıq məqsədləri üçün) alınmış mallar (işlər, xidmətlər) üzrə ödənilən ƏDV məbləğlərinin əvəzləşdirilməsinə yol verilmir.

Vergi Məcəlləsinin 159.5-ci maddəsinə əsasən, “vergi ödəyicisi malları (işləri, xidmətləri) ƏDV-ni ödəməklə əldə edirsə və müvafiq əvəzləşdirmə alırsa və ya almaq hüququna malikdirsə, belə mallardan (işlərdən, xidmətlərdən) qeyri-kommersiya məqsədləri üçün istifadə edilməsi, fövqəladə hallardan başqa, malların itməsi, əskik gəlməsi, xarab olması, tam amortizasiya olunmadan uçotdan silinməsi və ya oğurlanması vergi tutulan əməliyyat sayılır”.

Bu maddədə vergiyə cəlb olunması nəzərdə tutulan əməliyyatlar malların xarab olunması istisna olmaqla, ümumi bir xüsusiyyətə malikdirlər. Bu xüsusiyyət onların təqdim edilməsi (ötürülməsi) faktının və ya potensialının olmasıdır. Belə ki, malların qeyri-kommersiya məqsədləri üçün istifadə edilməsi əvəzsiz qaydada olmasına baxmayaraq təqdimetmə sayılır. Malların itməsi, əskik gəlməsi, tam amortizasiya olunmadan uçotdan silinməsi və ya oğurlanması isə yalnız fövqəladə hallar istisna olmaqla təqdimetməyə bərabər tutulur. Burada faktiki alıcının olmamasına baxmayaraq, malların vergi ödəyicisinin mülkiyyətindən “çıxması” bu faktı təqdimetmə kimi qiymətləndirməyə əsas verir. Bunu vergitutmanın əsas prinsiplərindən biri şərtləndirir. Bu prinsip ondan ibarətdir ki, konkret əməliyyatlarda vergi ödəyicisindən asılı olan səbəblərdən itirilən potensial vergi, büdcəyə bərpa edilməlidir. Yəni, daha sadə dildə desək, vergi ödəyicisi həmin malları əvəzsiz verməsəydi, “itirməsəydi”, “oğurlatmasaydı”, onları sata və nəticə etibarilə vergi obyekti yarada bilərdi.

Digər tərəfdən, məhz bu faktlara vergi tutulan əməliyyat kimi baxılmaması sonradan sui-istifadə hallarına və dövlət büdcəsi üçün vergi risklərinin yaranmasına səbəb ola bilərdi. Bu baxımdan Vergi Məcəlləsində belə faktın vergi tutulan əməliyyat kimi qiymətləndirilməsinə obyektiv, ədalətli yanaşma kimi baxmaq olar.

Lakin bu maddədə xüsusi diqqət yetirilməli olan məqam malların xarab olması ilə bağlıdır. Belə ki, müəyyən malların vergi ödəyicisinin iradəsindən, hər hansı fövqəladə halın baş verib-verməməsindən asılı olmayaraq xarab olması, satış üçün yararsız hala düşməsi kimi obyektiv xüsusiyyətləri vardır.

Əvvəla, vergi ödəyicisi bu malların alışı zamanı ödənilmiş ƏDV məbləği üzrə əvəzləşdirmə almışdırsa və ya almaq hüququna malik olmuşdursa, deməli bu mallar son istehlak məqsədləri üçün yox, məhz sahibkarlıq məqsədləri üçün - sonradan reallaşdırılmaq üçün alınmışdır. Lakin fövqəladə hal olmasa belə malın öz obyektiv fiziki xüsusiyyətləri səbəbindən, vergi ödəyicisinin iradəsindən asılı olmayaraq reallaşdırılması (sonradan sahibkarlıq, habelə son istehlak məqsədləri üçün istifadə olunması) mümkün olmamışdır və olması da mümkün deyil. Bu, yuxarıda qeyd edilən hallardan fərqli olaraq belə malların sonradan satıla, istifadə edilə bilməsi imkanlarını məhdudlaşdırır və nəticə etibarilə potensial vergi obyekti, habelə vergi riski də yaranmış olmur.

Ona görə də Vergi Məcəlləsinin 159.5-ci maddəsində konkret olaraq mallar xarab olduğu təqdirdə vergidən azad olunmasının məhz fövqəladə hallarla şərtləndirilməsi mahiyyətcə maddənin məqsədlərinə cavab vermir. Bu vəziyyət təcrübədə hər hansı fövqəladə hal baş vermədən xarab olan mal sahibləri üçün əlavə yük olaraq, xeyli problem yaradır. Çünki vergi nəzarəti tədbirləri zamanı bu cür əməliyyatlar vergi orqanı tərəfindən “qanuni” olaraq vergiyə cəlb edilən əməliyyat kimi qiymətləndirilir.

Hesab edirəm ki, bu problemi qeyd olunan maddədə cüzi redaktə etməklə, yəni malların xarab olması hallarını fövqəladə hallarla şərtləndirmədən həll etmək olar. Vergitutma məqsədləri ilə həmin faktların rəsmiləşdirilməsi ilə bağlı müəyyən reqlamentlərin tətbiqi yarana biləcək hər hansı sui-istifadə hallarının olmaması üçün kifayət edə bilər.

Mümkün risklər isə heç də malların fövqəladə hallarla əlaqələndirilmiş itməsi, əskik gəlməsi hallarından böyük olmayacaqdır.