Azərbaycan səmərəlilik, dayanıqlılıq və dekarbonizasiya üçün süni intellekti öz enerji sektoruna fəal şəkildə inteqrasiya edir. Qlobal təşəbbüslərdən yararlanaraq, Azərbaycan məlumat idarəçiliyi, infrastrukturun hazırlığı və tənzimləmə çətinlikləri kimi özünəməxsus çağırışları həll etmək üçün həlləri lokallaşdırır.

Bir sıra pilot layihələr Azərbaycanın yaşıl enerji keçidini irəlilətməyi və digər ölkələrin də tətbiq edə biləcəyi miqyaslana bilən modellər kimi xidmət etməyi hədəfləyir.

Azərbaycan öz enerji sektorunda səmərəliliyi, dayanıqlılığı və şəbəkə optimallaşdırılmasını təkmilləşdirmək üçün süni intellektin (Sİ) inteqrasiyasına ciddi şəkildə diqqət yetirərək, süni intellektə əsaslanan enerji texnologiyalarının tətbiqində ön sıralarda yer almağı hədəfləyir.

2024-cü ildə keçirilmiş BMT-nin BMT-nin İqlim Dəyişikliyi üzrə Çərçivə Konvensiyasının Tərəflər Konfransının 29-cu sessiyasında (COP29) qəbul edilmiş qlobal iqlim məqsədləri və öhdəlikləri fonunda ölkə bərpaolunan enerjinin payını artırmaq, enerji istehlakını optimallaşdırmaq və dekarbonizasiyanı təşviq etmək üçün süni intellektin əsas tətbiqlərini araşdırır. İmkanlarla yanaşı, əsas çağırışlar da hələ qalmaqdadır.

Azərbaycanın enerji innovasiya potensialı

Azərbaycanın enerji sektoru Dünya İqtisadi Forumunun Dördüncü Sənaye İnqilabı Azərbaycan Mərkəzi (4SİM) tərəfindən həyata keçirilən yerli maraqlı tərəflərin qiymətləndirməsində müəyyən edilmiş strateji imkanlar əsasında yeni texnologiyaların tətbiqi üçün əhəmiyyətli potensiala malikdir.

Əsas imkanlardan biri enerji istehsalı və paylanmasının optimallaşdırılması üçün süni intellektdən istifadə etmək, məlumatların idarə edilməsi və infrastrukturun təkmilləşdirilməsi və ağıllı şəbəkə texnologiyaları vasitəsilə enerji səmərəliliyinin artırılmasıdır.

Dövlət və özəl sektorlar arasında əməkdaşlıq və tədqiqat institutları ilə tərəfdaşlıq süni intellekt inteqrasiyasını sürətləndirə, Azərbaycan üçün daha davamlı və səmərəli enerji gələcəyini təmin edə bilər. Bundan əlavə, ölkənin bərpaolunan enerji mənbələrinə artan diqqəti süni intellektə əsaslanan həllər üçün əlavə imkanlar yaradır.

Azərbaycan Qara dənizin altından kabellər vasitəsilə Avropaya yaşıl enerji ixracında özünü regional lider kimi göstərə bilər. Məsələn, bərpaolunan enerji şirkəti "Masdar" Azərbaycanda 230 meqavat gücündə Qaradağ günəş elektrik stansiyasını inşa edib. Şirkət, həmçinin, ölkədə daha 1 giqavat təmiz enerji layihələrinin tikintisi üçün müqavilələr imzalayıb.

Azərbaycan əlverişli külək və günəş şüası şəraiti ilə külək və günəş enerjisi həllərinin inkişafı və tətbiqi üçün böyük potensiala malikdir.

Qlobal innovasiyalar, yerli tətbiqlər

4SİM ilə əməkdaşlıqla həyata keçirilən “Enerjidə süni intellekt” təşəbbüsü Azərbaycanın enerji sektorunda süni intellekt texnologiyalarının tətbiqi üçün bir neçə perspektivli həllər müəyyən edib. Bunlar aşağıdakılarıdır:

• Sİ modelləri vasitəsilə enerji istehlakının optimallaşdırılması;

• İnfrastruktur üçün proqnozlaşdırılan texniki xidmətin təkmilləşdirilməsi;

• Süni intellektə əsaslanan tələb proqnozlaşdırılması vasitəsilə enerji səmərəliliyinin artırılması.

COP29 və sonrakı iqlim sammitləri bu prosesin irəliləməsi üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Qlobal həlləri effektiv şəkildə lokallaşdırmaq üçün bu kimi tədbirlər Azərbaycana süni intellektə əsaslanan enerji həllərini nümayiş etdirmək, beynəlxalq davamlılıq məqsədləri ilə uyğunlaşmaq və yaşıl texnologiyanın tətbiqini və enerji sektoru təcrübələrini sürətləndirmək üçün investisiya cəlb etmək imkanı yaradır.

COP29 çərçivəsində 4SİM enerji və davamlılıq üzrə iki panel sessiya keçirib. Mərkəzin gördüyü işlər nəticəsində bu tədbirlər qlobal həllərin yerli təsir potensialını nümayiş etdirdi və bu təşəbbüsün davamlı enerji həlləri üçün təsirləri haqqında dəyərli fikirlər təklif etdi.

Dövlət və özəl sektor qurumları, universitetlər və tədqiqat institutlarının cəlb edilməsi ilə bu yenilikləri sınaqdan keçirmək və pilot şəkildə həyata keçirmək üçün planlar mövcuddur. Məqsəd regional və qlobal qəbul oluna bilən modellər kimi xidmət edə biləcək miqyaslana və yerli tətbiq oluna bilən həllər yaratmaqdır.

Sİ qəbulu ilə bağlı çağırışların həlli

Azərbaycanın energetika sənayesi süni intellektin tam potensialını reallaşdırmaq üçün maneələr olduğunu bilir. Aşağıdakı çatışmazlıqların aradan qaldırılması enerji mənzərəsini dəyişdirməyə kömək edə bilər:

• Bulud həlləri və effektiv məlumat mübadiləsi;

• Güclü məlumat idarəçiliyinə əsaslanan məlumatların mövcudluğu və keyfiyyəti buluddan istifadə və əlçatanlıq üçün qanunla tənzimləmə;

• Süni intellektin inkişafı üçün güclü qanunvericilik və infrastruktur.

Bu kontekstdə, Dünya İqtisadi Forumunun qlobal Enerjidə süni intellekt həlləri təşəbbüsü ilə 4SİM Azərbaycan pilot layihələr kimi uyğunlaşdırıla bilən və miqyaslılıq potensialı ilə ölkə kontekstinə lokallaşdırıla bilən bir neçə qlobal həlli özünün qısa siyahısına daxil edib.

Qısa siyahıya alınmış layihələrdən biri "BrainBox Aİ" ilə əməkdaşlıq çərçivəsində binalar üçün süni intellektlə işləyən enerji səmərəliliyi pilot layihəsini əhatə edir ki, bu da enerji istehlakını 30%, karbon emissiyalarını 25-30% azaltmağı və sərmayədən 30% gəlir əldə etməyi hədəfləyir.

Planlaşdırılan başqa bir təşəbbüs etibarlılıq, optimallaşdırılmış texniki xidmət prosesləri və bərpaolunan enerji infrastrukturunun səmərəliliyini əhəmiyyətli dərəcədə artırmaq kimi sübut edilmiş üstünlükləri təkrarlamaq məqsədi daşıyan Vestasın külək turbinləri üçün proqnozlaşdırıcı texniki xidmət həllinin istifadə nümunəsindən istifadə edən bərpaolunan enerji pilotudur.

Seçilmiş pilot həllər enerji dayanıqlılığı ilə bağlı daha geniş milli və qlobal ambisiyalara iddia edəcək, onlardan bir neçəsi COP29 zamanı müəyyən edilib:

• Qlobal Enerji Anbarı və Şəbəkələri öhdəliyi;

• Yaşıl Enerji Zonaları və Dəhlizləri öhdəliyi;

• Hidrogen Bəyannaməsi.

Həqiqətən, bu vədləri yerinə yetirmək üçün Sİ daxil olmaqla, mövcud və inkişaf etməkdə olan texnologiyalardan istifadə etmək lazımdır.

Məsələn, Beynəlxalq Enerji Agentliyinin icraçı direktoru Fatih Birol bildirib ki, enerji və iqlim məqsədləri, o cümlədən bu onillikdə qlobal bərpaolunan enerji potensialının üç dəfə artırılması, eyni zamanda enerji təhlükəsizliyinin gücləndirilməsi – ölkələrdən enerji ehtiyatını sürətlə artırmağı, elektrik şəbəkələrini genişləndirməyi və təkmilləşdirməyi tələb edir.

Beynəlxalq Bərpaolunan Enerji Agentliyinin baş direktoru Françesko La Kamera bildirib ki, bu məqsədə nail olmaq üçün istehsalın artırılması və bərpaolunan mənbələrin şəbəkələrə inteqrasiyası ilə bağlı çətinliklərin aradan qaldırılması tələb olunur.

Net-Sıfır karbon şəhərləri

Enerjidə süni intellekt həlləri layihəsindən əlavə, 4SİM Azərbaycan Dünya İqtisadi Forumunun Net-Sıfır proqramına qoşularaq şəhərin inkişafı, davamlılıq və enerji səmərəliliyinə diqqət yetirir.

Bu təşəbbüslər indi şəhər enerji sistemlərinin dekarbonizasiyasına, enerji istifadəsinin optimallaşdırılmasına və şəhər infrastrukturunda dayanıqlılığın artırılmasına kömək etmək üçün süni intellekt texnologiyalarından istifadə edərək enerji innovasiyasını və davamlı şəhər transformasiyasını inkişaf etdirmək üçün vahid strategiyaya inteqrasiya olunub.

Layihə çərçivəsində mövcud çağırışları, potensial imkanları və həyata keçirilməsi üçün yolları müəyyən etmək məqsədilə dövlət və özəl sektordan olan əsas yerli maraqlı tərəflərlə müsahibələr aparılıb.
Bu məlumatlar, həmçinin, Net-Sıfır Karbon Şəhərləri təşəbbüsünün nəticələri, artıq vörkşoplar vasitəsilə sınaqdan keçirilməklə pilot tətbiqləri idarə edəcək. Məsələn, 2024-cü ilin oktyabrında keçirilən Bakı Şəhər Sprinti vörkşopu Bakı üçün şəhər problemlərini səmərəli şəkildə həll etmək, innovativ həlləri araşdırmaq və enerji səmərəliliyi və davamlılığın inkişaf etdirilməsi yollarını göstərmək üçün dövlət və özəl sektordan əsas maraqlı tərəfləri bir araya gətirdi.

Seminarın əsas mərhələlərinə aşağıdakılar daxil idi:

• Fürsətlərin qiymətləndirilməsi;

• Həllin prioritetləşdirilməsi;

• Görüləcək tədbirlər.

Sonda maraqlı tərəflər prioritet həllər təklif etdilər və şəhərin kontekstinə uyğunlaşdırılmış fəaliyyət planları hazırladılar.

İcra edildikdən sonra Net-Sıfır Karbon Şəhərləri təşəbbüsü ilə hazırlanmış süni intellektlə işləyən həllər Net-Sıfır Karbon Şəhərləri təşəbbüsünün Həllər Toplusuna əlavə olunacaq.

Bu təşəbbüs digər ölkələrə davamlılıq üçün süni intellektdən istifadə etməklə bağlı çox dəyərli tövsiyələr verə bilər. Bu, Azərbaycanın enerji və şəhər davamlılığı üçün süni intellekt tətbiqlərində yerli təcrübəsini artırıb, bilik boşluqlarını doldurub, müxtəlif maraqlı tərəflər arasında əməkdaşlığı təşviq edib və innovasiyalar üçün yeni imkanlar yaradıb.

Azərbaycan kritik dayanıqlılıq məqsədlərinə çatmaq üçün süni intellektlə idarə olunan enerji texnologiyalarının çətinlikləri və imkanlarını idarə etməkdə irəliləyir. Milli və qlobal sektorlararası əməkdaşlıq və lokallaşdırılmış məlumatlar vasitəsilə o, enerji transformasiyasını və dekarbonizasiyanı inkişaf etdirən təsirli həllər yaradıb.

Fariz CƏFƏROV
Dördüncü Sənaye İnqilabının Təhlili və Koordinasiya Mərkəzinin (4SİM) icraçı direktoru

Ruslan ZEYNALZADƏ
Süni intellekt layihələrinin rəhbəri (4SİM)

Bu məqalənin hazırlanmasında, həmçinin, aşağıdakı şəxslər iştirak ediblər:

Soltan Bayramov, 4SİM Azərbaycanın icraçı direktor müavini; Gülmina Məlikzadə, Layihələrin idarəolunması şöbəsinin rəhbəri; Mələkxanım Rüstəmova, Əşyaların interneti üzrə layihə rəhbəri.