Sahibkarlıq fəaliyyətinin istiqamətlərindən biri də malların komissiya münasibətləri ilə satışıdır. Bu münasibətlərdən əsasən pərakəndə ticarət qaydasında xüsusi malların satışı zamanı istifadə olunur. Mövzunu sərbəst auditor Altay Cəfərov şərh edir.

Komissiya münasibətlərinin özünəməxsus xüsusiyyətləri vardır: burada rəsmiləşdirmə və vergitutma prosedurları fərqlənir. İlkin olaraq komissiya qaydasında həyata keçirilən əməliyyatların hansı normativ hüquqi aktlarla tənzimlənməsinə baxaq.

Mülki Məcəllənin 44-cü fəsli sırf komissiya münasibətlərinə aiddir.

Maddə 808. Komissiya müqaviləsi

808.1. Komissiya müqaviləsinə görə, bir tərəf (komisyonçu) digər tərəfin (komitentin) tapşırığı ilə muzd müqabilində öz adından, lakin komitentin hesabına bir və ya bir neçə əqd bağlamağı öhdəsinə götürür. Komisyonçunun üçüncü şəxslə bağladığı əqd üzrə hüquqları, əqddə komitent adlandırılmış olduqda və ya əqdin icrası üzrə üçüncü şəxslə bilavasitə münasibətlərə girdikdə belə, komisyonçu əldə edir və komisyonçu mükəlləfiyyətli olur.

Maddə 818. Komitentin verdiyi obyektlərə mülkiyyət hüququ

Komitentin komisyonçuya verdiyi obyektlərə mülkiyyət hüququ komisyon əqdi icra edilənədək komitentdə qalır.

Göründüyü kimi, komissiya müqaviləsi üzrə xüsusi tələblər mövcuddur:

• malı satan malı götürüb satan şəxsdir (komisyonçu) və müqavilədə birbaşa malın sahibi (komitent) yazıla da bilər, yazılmaya da. Amma hər iki halda komisyonçu alğı-satqı müqaviləsində yazılmalıdır;

• malları alan şəxs üçüncü şəxsdir;

• malları satdığına görə komisyonçu muzd alır;

• komisyonçu malları birbaşa öz adından və ya komitent adından satsa da, satış müqaviləsi üzrə öhdəliklər başa çatana kimi mülkiyyət komitentdə qalır.

Bunları sadə misallarla nəzərdən keçirək:

Misal: Tutaq ki, "AA" MMC komisyonçudur, "SS" MMC-dən komitentdən 10.000 manatlıq mal almışdır və bunu satan zaman 300 manat muzd (haqq) alacaqdır. "AA" MMC 10.000 manatlıq mal üzrə alğı-satqı müqaviləsi bağlamışdır və müqavilədə "SS" MMC malın sahibi kimi qeyd olunmuşdur. Müqavilədə komisyonçu özünün olduğu yazılmışdır. Eyni zamanda, "AA" MMC, "VV" MMC-dən 20.000 manatlıq mal almışdır, buna görə 1.000 manat muzd (haqq) alacaqdır. 20.000 manatın satış müqaviləsində isə birbaşa satıcı ilə özü yazılmışdır, komitentin adı qeyd edilməmişdir.

Göründüyü kimi, satqı müqaviləsində satan tərəf bir halda komitent, digər halda isə satıcı kimi görünür. Bunlar ayrı-ayrı olsalar da, əsas komissiya münasibətləridir və komitent ilə komisyonçu olduğuna görə üçtərəfli münasibətlər komissiya üzrə malların satışı kimi qəbul olunur.

İndi isə vergitutma məqsədləri üçün sənədləşmənin necə aparılmasına baxaq.

Vergitutma məqsədləri üçün Vergi Məcəlləsində 1 yanvar 2020-ci il tarixindən edilmiş dəyişikliyə görə malların vəkalət verən (komitent) tərəfindən agentə (komisyonçuya) verilməsi və agent (komisyonçu) tərəfindən malların alıcısına təqdim edilən elektron qaimə-fakturaları təsdiq edilib. İndi komissiya münasibətləri bu sənədlər əsasında vergitutma məqsədləri üçün rəsmiləşdirilir.

Deməli, komitent malları komisyonçuya verəndə malların vəkalət verən (komitent) tərəfindən agentə (komisyonçuya) verilməsi üçün elektron qaimə-fakturasını təqdim etməlidir. Malların vəkalət verən (komitent) tərəfindən agentə (komisyonçuya) verilməsi zamanı elektron qaimə-faktura vergitutma məqsədləri üçün təqdim edilmə sayılmır. Yəni malların mülkiyyəti komitentdə qaldığına görə bu zaman heç bir vergitutma obyekti yaranmır.

Bəs vergitutma nə vaxtı yaranır?

Mallar artıq komisyonçu tərəfindən alıcıya satılanda vergitutma obyekti formalaşır. Belə olanda iki sənədləşmə halı yaranır.

Yuxarıdakı misalımızda göstərilən birinci halda satış birbaşa komitentin adından baş verdiyinə görə komisyonçuya malların vəkalət verən (komitent) tərəfindən agentə (komisyonçuya) verilməsi barədə elektron qaimə-fakturanı komitent təqdim edir, komisyonçu isə komitentə muzduna (haqqına görə) 300 manatlıq elektron qaimə-faktura verir. İkinci halda bunu komissiya münasibətləri kimi qiymətləndirmək olur və vergitutma məqsədləri üçün də yuxarıdakı sənədləşmələr əsasında rəsmiləşdirmə aparıldıqda bunu komissiya münasibətləri kimi qəbul etmək olur. Əgər rəsmiləşdirmə yuxarıda göstərdiyimiz sənədləşmə üzrə aparılmırsa, onda ikinci əməliyyat birbaşa alğı-satqı əməliyyatı kimi görünəcəkdir.

Deməli, vergitutma məqsədləri üzrə komissiya münasibətlərində sənədləşmə belədir:

• komissiya müqaviləsi bağlanmalıdır;

• mallar komisyonçuya təhvil veriləndə malların vəkalət verən (komitent) tərəfindən agentə (komisyonçuya) verilməsi elektron qaimə-faktura ilə komitent tərəfindən komisyonçuya verilməlidir;

• mallar üzrə alğı-satqı müqaviləsində komisyonçu bilinməlidir;

• malların satışı zamanı agent (komisyonçu) tərəfindən malların alıcısına təqdim edilən elektron qaimə-faktura verilməlidir;

• komisyonçu aldığı muzda (haqqa) görə elektron qaimə-fakturanı komitentə göndərməlidir;

• komisyonçunun gəliri ancaq aldığı muzd sayılır.

Burada daha bir sual meydana çıxır: vergi orqanları səyyar vergi yoxlamaları və operativ vergi nəzarəti tədbirləri zamanı komitentə Məcəllənin 58.8.-ci maddəsi üzrə maliyyə sanksiyaları tətbiq edə bilərmi?

Bu barədə həmin maddədə göstərilən ifadəyə nəzər yetirməliyik: "...bu Məcəllə ilə nəzərdə tutulmuş qaydada gəlirlərin və xərclərin uçotu aparılmadıqda, habelə vergi ödəyicisinin sahibliyində olan malların alışını təsdiq edən elektron qaimə-faktura ... olmadıqda".

Deməli, 58.8-ci maddə malların çatışmazlığına yox, sənədsiz gələn malları alan şəxsə tədbiq olunur. Yəni komitent vergi nəzarəti tədbirləri zamanı malları vəkalət verən (komitent) tərəfindən agentə (komisyonçuya) təqdim etməklə məsələni həll etmiş olur. Komisyonçu da faktiki olaraq malları almadığına, beləliklə də malların mülkiyyətçisi olmadığına görə maliyyə sanksiyası tədbiq edilmir.

Vergi ödəyiciləri rəsmiləşdirmə zamanı bu məsələlərə diqqətlə yanaşmalıdırlar.

Hazırladı: Fəxriyyə İKRAMQIZI