Vergi Məcəlləsinin (VM) 118.1-ci maddəsində hüquqi və fiziki şəxslərin bir ildən artıq müddətə təsərrüfat fəaliyyətində istifadə etdikləri qeyri-maddi obyektlərə çəkilən xərclər qeyri-maddi aktivlərə aid edilir. Mövzunu sərbəst auditor Altay Cəfərov şərh edir.

Vergi Məcəlləsinin 13-cü maddəsində bildirilir ki, qeyri-maddi aktivlər - intellektual, o cümlədən ticarət nişanları, digər sənaye mülkiyyəti obyektləri, habelə müvafiq qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydada vergi ödəyicisinin mülkiyyət hüququnun obyekti kimi tanınan digər analoji hüquqlardır. Bu açıqlamada qeyri-maddi aktivlərin siyahısı tam olaraq verilməsə də, digər maddələrdə qeyri-maddi aktivlər haqqında çıxarışlara baxsaq, mövzuya qismən də olsa aydınlıq gətirə bilərik.

Məsələn, VM-in 13.2.23-cü maddəsinə əsasən, royalti - ədəbiyyat, incəsənət, yaxud elm əsərləri, proqram təminatı, kinematoqrafik filmlər və digər qeyri-maddi aktivlər üzərində müəllif hüquqlarından istifadə olunmasına, yaxud istifadə hüquqlarının verilməsinə görə, istənilən patentə, ticarət markasına, dizayn, yaxud modelə, plana, məxfi düstura, yaxud prosesə, sənaye, kommersiya, yaxud elmi təcrübəyə aid olan informasiyaya, sənaye, kommersiya və ya elmi avadanlıqdan istifadə, yaxud istifadə hüquqlarının verilməsinə görə mükafat şəklində alınan ödənişlərdir.

Bu maddə birbaşa royaltiyə aid olsa da, royaltinin formalaşması mənbələri kimi qeyri-maddi aktivlərə aid olan siyahı, demək olar ki, geniş formada verilib. Bu halda sual meydana çıxır ki, vergi ödəyicilərində qeyri-maddi aktivlər necə formalaşır? Yuxarıdakı maddələri üzləşdirəndə aydın olur ki, qeyri-maddi aktivləri vergi ödəyicisi özü istehsal edə, yarada, həmçinin kənardan əldə edə bilər.

Misal: Fərz edək ki, "AA" MMC özünə ticarət markası formalaşdırmaq üçün dizayn tərtib edən təşkilatla müqavilə bağlayıb və xidmət haqqı kimi 5.000 manat, bundan əlavə, digər xərclərə 1.000 manat və dövlət qeydiyyatına alınaraq patent əldə etmək üçün 500 manat ödəyib. Bu zaman qeyri-maddi aktivin dəyəri 6.500 manat olacaqdır və VM-ə əsasən hər il üçün amortizasiya hesablayacaqdır.

Tutaq ki, "AA" MMC dəyəri 500.000 manat olan kinematoqrafik film istehsal edib. Burada sual meydana çıxır ki, bu film qeyri-maddi aktiv kimi, yoxsa hazır məhsul, mal və ya xidmət kimi tanınmalıdır? Belə əməliyyatlarda işin mahiyyətinə baxmaq lazımdır. Əgər film sifariş əsasında çəkilirsə, istehsalına çəkilən xərclər "AA" MMC tərəfindən təqdim olunan sifarişin maya dəyəri kimi qəbul edilir və sifarişdən gələn məbləğ gəlir kimi uçota alınır. Yəni belə əməliyyatlarda bu, sadəcə icraçı, sifarişçi münasibətləridir. Amma "AA" MMC filmi özü üçün istehsal edib və prokatlardan, nümayişlərdən gəlir etmək məqsədi daşıyıbsa, bu halda 500.000 manat qeyri-maddi aktiv kimi uçota alınmalıdır və illər üzrə amortizasiya hesablanacaqdır.

Məcəllənin 118.2-ci maddəsinə görə, qeyri-maddi aktivlərə çəkilən xərclər bu Məcəllənin 114-cü maddəsi ilə müəyyən edilmiş amortizasiya dərəcəsi ilə hesablanan amortizasiya ayırmaları şəklində gəlirdən çıxılır. Qeyd olunduğu kimi, qeyri-maddi aktivlər də amortizasiya olunmalıdır və məcəllənin 114-cü maddəsinə əsasən, iki forma hesablamalar aparılır.

114.3.6-cı maddədə bildirilir ki, qeyri-maddi aktivlər - istifadə müddəti məlum olmayanlar üçün 10 faizədək, istifadə müddəti məlum olanlar üçün isə illər üzrə istifadə müddətinə mütənasib məbləğlərlə hesablanır. Bir çox qeyri-maddı aktivlər vardır ki, onların istifadə müddəti müəyyən edilir və bəziləri də vardır ki, müddəti müəyyənləşdirmək olmur. Məsələn, Məcəllənin 118.3-ci maddəsində deyilir ki, qeyri-maddi aktivlərin alınmasına və ya istehsalına çəkilən xərclər vergi ödəyicisinin vergiyə cəlb olunan gəlirinin hesablanması zamanı gəlirdən çıxılmışdırsa, həmin xərclər amortizasiya olunmalı qeyri-maddi aktivlərin dəyərinə aid edilmir. Bu maddə bir çox hallarda vergi ödəyiciləri ilə vergi orqanları arasında mübahisə yaradır. Maddəyə dərindən nəzər yetirdikdə vergi ödəyicilərinin qeyri-maddi aktivlər üzrə çəkdiyi xərcləri kapitallaşdırmayaraq, birbaşa xərc maddəsi kimi gəlirdən çıxa biləcəyi aydın görünür. Yəni səhvən kapitallaşdırılmayıbsa, xərcə salınmışdırsa, onda burada heç bir vergidənyayınma halının olmaması qənaətinə gəlmək olar. Ona görə də məsələyə köklü yanaşmaq lazımdır.

- Birincisi, maddə qeyri-maddi aktivlərlə əlaqəlidirsə, artıq onunla bağlı olan alınma və istehsal xərcləri kapitallaşdırılmalıdır.
- İkincisi, vergi orqanları kapitallaşdırılmayan, xərcə silinən məbləğləri gəlirlərin azaldılması kimi qəbul edə bilər və bu amil əlavə vergilərin və maliyyə sanksiyalarının tətbiq edilməsinə gətirən haldır.

Məcəllənin 118.3.-cü maddəsinin son hissəsinə əsasən "...həmin xərclər amortizasiya olunmalı qeyri-maddi aktivlərin dəyərinə aid edilmir" kimi məsələyə aydınlıq gətirək. Cümlədən müəyyən olunur ki, qeyri-maddi aktivin müəyyən dəyəri formalaşmalıdır ki, bundan sonra əlavə çəkilən xərcləri gəlirlərdən çıxılan xərclər kimi qəbul etmək olar. Formalaşma mərhələsində və ya formalaşmış qeyri-maddi aktivlər üzrə sərf olunan əlavə xərclər gəlirdən çıxılıbsa, qeyri-maddi aktivlərin dəyərinə daxil edilmir.

Hazırladı:
Fəxriyyə İKRAMQIZI