İnternetin, rəqəmsal texnologiyaların sürətli inkişafı ilə bütün dünyada olduğu kimi, ölkəmizdə də elektron ticarətdən yararlanan istehlakçıların sayı günbəgün artır. Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankının ölkəmizdə elektron ticarətə dair açıqladığı statistik göstəricilər də bu faktı təsdiqləyir. Belə ki, 2023-cü ildə əvvəlki illə müqayisədə Azərbaycanda ölkədaxili elektron ticarət əməliyyatlarının həcmi 2,1 dəfə artaraq 39 mlrd. 171 mln. manat, ölkəxarici elektron ticarət əməliyyatlarının həcmi isə 16,7% artaraq 1 mlrd. 946 mln. manat olub.
Elektron ticarətin həcminin artması bu sahədə istehlakçıların öz hüquqları barədə məlumatlılığının da təmin edilməsini tələb edir. İnternet üzərindən onlayn alış-veriş etməyin üstünlükləri (məkan azadlığı, vaxta qənaət və s.) çox olsa da, istehlakçılar elektron ticarət zamanı bəzi hallarda istehlakçı hüquqlarının pozulması halları ilə qarşılaşa bilirlər. Bəzən olur ki, sifariş olunmuş mal elan edilmiş vaxtda çatdırılmır və ya ümumiyyətlə çatdırılmır, bəzən də istehlakçının aldığı mal qüsurlu olur, əldə etdiyi mal sifariş etdiyi mala uyğun olmur. Bu cür hallarla qarşılaşmamaq üçün vətəndaşlar elektron ticarət zamanı bu məsələlərə xüsusi diqqət yetirməlidirlər:
Satıcı barədə zəruri məlumatların əldə edilməsi
İlk tövsiyə ondan ibarətdir ki, istehlakçılar müxtəlif elektron platformalarda alış-veriş etmək istədikləri satıcı barədə zəruri məlumatları əldə etsinlər. “Elektron ticarət haqqında” Qanunda satıcının alıcıların zəruri məlumatlarla tanış olmasına imkan yaratması ilə bağlı öhdəliyi nəzərdə tutulub. Satıcı özü (adı, VÖEN-i, əlaqə məlumatları, sahibkarlıq fəaliyyətinə xüsusi razılıq tələb olunduğu halda belə razılığın olması və s.) barədə məlumatları alıcılara təqdim etməlidir. Vətəndaşlar həmçinin alış-veriş etməzdən öncə müvafiq satıcı barəsində şikayətlərin olub-olmadığına, həmin onlayn mağazadan daha öncə alış-veriş etmiş istehlakçıların rəylərinə diqqət yetirməlidirlər. İstehlakçılara əlaqə məlumatları (telefon, elektron poçt ünvanı və s.) paylaşılmayan satış platformalarından alış-veriş etməkdən çəkinmələri tövsiyə olunur.
Bundan əlavə, istehlakçılar satıcının malın alqı-satqısı ilə bağlı təklif etdiyi müqavilənin bütün şərtlərini diqqətlə nəzərdən keçirməli, yalnız bundan sonra şərtlərlə razılaşdığı təqdirdə, müvafiq alqı-satqını həyata keçirməlidirlər.
Ödəniş və onu təsdiqləyən sənədlər
İstehlakçıların diqqət etməli olduğu əsas məqamlardan biri də alqı-satqı zamanı malın dəyərinin ödənilməsi üsulu və qaydası ilə bağlıdır. Elektron ticarət zamanı əksər hallarda ödəniş sifariş zamanı edilir.
Ödəniş həyata keçirildiyi zaman satıcı istehlakçıya qəbz və ya ödənişi təsdiqləyən başqa sənəd təqdim etməlidir. Bəzən istehlakçılar mal, xidmət və işlərin alınması zamanı ödənişləri öz bank kartından digər şəxsin bank kartına köçürülmə yolu (card to card) ilə həyata keçirirlər. Lakin nəzərə alınmalıdır ki, ödənişlərin bank kartından digər bank kartına köçürülmə yolu ilə həyata keçirilməsi istehlakçının gələcəkdə malla bağlı yarana biləcək hər hansı problemə görə satıcıya müraciət edilməsi, həmçinin onun hüquqlarının qorunması, təsdiqedici sənədlərin əldə edilməsi imkanını aradan qaldırmış olur. Bu hal həm də satıcı tərəfindən vergi qanunvericiliyin pozulması mənasına gəlir və buna görə qanunvericlikdə məsuliyyət tədbirləri nəzərdə tutulub.
Bağlanılmış müqavilənin icrasından imtina üçün şərtlər
Elektron ticarət zamanı istehlakçılar ənənəvi ticarətdə malik olduğu hüquqlarla yanaşı, “Elektron ticarət haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununda nəzərdə tutulmuş digər hüquqlardan da istifadə edə bilər. Məsələn, istehlakçılar qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş hallar istisna olmaqla, malın, işin və ya xidmətin ödəniş qaydasından asılı olmayaraq, 7 iş günü ərzində cəriməsiz olaraq və səbəb göstərmədən bağlanmış müqavilənin icrasından imtina edə bilərlər. Yəni, məhsul sifariş verildikdən sonra 7 gün ərzində həmin sifarişdən imtina oluna bilər. Lakin burada bəzi istisnalar mövcuddur. Belə ki, əgər tərəflər arasında digər razılaşma mövcud deyilsə, alıcı aşağıdakı müqavilələrin icrasından imtina edə bilməz:
- 7 günlük müddət ərzində alıcının razılığı ilə müqavilənin icrasına başlanıldıqda;
- alıcının xüsusi tələbi əsasında istehsal və ya uyğunlaşdırma səbəbindən geri qaytarılması mümkün olmayan, tez korlanan və ya məhdud istifadə müddəti olan malların təchizatı üzrə müqavilələrdə;
audio, video yazılar və ya kompüter proqram təminatının, həmçinin digər malların qablaşdırma materialı alıcı tərəfindən açıldıqda və ya digər qaydada pozulduqda;
- qəzet, jurnal və digər dövri mətbuat təchiz edildikdə.
Mal təhvil alınan zaman nəzərə alınmalı məqamlar
Elektron ticarət zamanı istehlakçılar malı təhvil alan zaman da diqqətli olmalıdır. Belə ki, vətəndaşlar malı təhvil alan zaman onu hərtərəfli yoxlamalı, malın müqavilənin şərtlərinə uyğunluğuna əmin olduqdan və mala dair zəruri sənədləri (ödənişi təsdiq edən sənəd, mövcud olduğu təqdirdə zəmanət talonu, texniki pasport və ya onu əvəz edən digər sənəd və s.) əldə etdikdən sonra təhvil-təslim aktını imzalamalıdırlar. Ödəniş əvvəlcədən ödənilmədiyi təqdirdə isə məhsulu və zəruri sənədlərin mövcuduğunu yoxlamalı və təhvil-təslim aktını imzaladıqdan sonra malın dəyərini ödəməlidirlər.
Pozulmuş istehlakçı hüquqlarının müdafiəsi ilə bağlı müraciət
Elektron ticarət zamanı yuxarıda qeyd edilən hüquqları pozulmuş istehlakçılar bu hüquqlarının müdafiəsi məqsədilə İqtisadiyyat Nazirliyi yanında Antiinhisar və İstehlak Bazarına Nəzarət Dövlət Xidmətinə internet səhifəsi - https://competition.gov.az/az/page/muraciet/erize-sikayet-teklif, elektron poçt - [email protected] və 195-1-4 Çağrı Mərkəzi vasitəsilə müraciət edə bilərlər. İstehlakçıların həmçinin inzibati orqanla yanaşı, məhkəməyə də müraciət etmək hüququ var.