ƏDV-nin hesablanması və əvəzləşdirilmə mexanizmi

Bu maddənin tətbiqinin əsas məqsədi vergi tutulan dövriyyədən əlavə dəyər vergisinin hansı qaydada hesablanıldığını müəyyənləşdirməkdir. Bunun üçün birinci növbədə verginin əvəzləşdirilməsi mexanizmini nəzərə almaq lazımdır. Çünki bu maddəyə əsasən büdcəyə ödəniləcək ƏDV-ni hesablamaq üçün vergi tutulan dövriyyədən hesablanan ƏDV-nin məbləğindən əvəzləşdirilməli olan ƏDV-nin məbləğini çıxmaq lazımdır. ƏDV məhsulun qiymətinə əlavədir.

Əgər mənfəət vergisi müəssisənin sərəncamında qalan mənfəətin, muzdlu işdən tutulan gəlir vergisi işçilərə ödənilən əməkhaqqının həcminin azalmasına səbəb olursa, ƏDV müəssisənin vəsaitlərinin həcmini azaltmır, çünki vergi ödəyicisi tərəfindən ödənilən ƏDV təqdim olunan məhsulun üzərinə əlavə edildiyi üçün həmin məhsulun istehlakçısı tərəfindən əmtəənin qiymətində ödənilir. Yəni ƏDV məhsulu təqdim edən vergi ödəyicisi tərəfindən yox, məhsulu alan son istehlakçı tərəfindən ödənilmiş olur.

Misal 1: ƏDV-nin tutulması prosesində verginin əvəzləşdirilməsi mexanizmini daha aydın başa düşmək üçün aşağıdakı cədvəli misal vasitəsi ilə izah edək. Sadəlik üçün, fərz edək ki, ƏDV-nin dərəcəsi 10 faizdir.

Cədvəldən göründüyü kimi, ilkin istehsalçı 100 manatlıq məhsul istehsal edib. Onun üzərinə 10 manat (100 x 10% = 10) ƏDV əlavə edərək, həmin məhsulu 110 manata emal sənayesinə təqdim edib. Bu zaman heç bir əvəzləşdirmə olmadığından ilkin istehsalçı büdcəyə 10 manat ƏDV ödəməlidir. Lakin bir məsələyə diqqət etmək lazımdır ki, 10 manat ƏDV məbləğini ilkin istehsalçı büdcəyə ödəsə də, həmin məhsulu istehlakçıya 110 manata (100 manat + 10 manat ƏDV) təqdim etdiyindən, faktiki olaraq büdcəyə ödədiyi 10 manat ƏDV məbləğini istehlakçıdan alır. Misalın davamında: cədvəldən göründüyü kimi, emal sənayesi aldığı 110 manatlıq malı (100 manat + 10 manat ƏDV)) topdan satıcıya 220 manata (200 manat + 20 manat ƏDV) təqdim edib. Bu zaman 20 manat ƏDV əmələ gəlir, amma məhsulu alanda ödədiyi 10 manat ƏDV-ni əvəzləşdirdiyi üçün emal sənayesi büdcəyə 10 manat (20 manat - 10 manat) ƏDV ödəməlidir. Misalın davamında: topdan satıcı aldığı 220 manatlıq malı pərakəndə satıcıya 330 manata (300 manat + 30 manat ƏDV)) təqdim edib. Bu zaman 30 manat ƏDV əmələ gəlir, amma məhsulu alanda ödədiyi 20 manat ƏDV-ni əvəzləşdirdiyi üçün topdan satıcı büdcəyə 10 manat (30 manat - 20 manat) ƏDV ödəməlidir. Misalın davamında: pərakəndə satıcı aldığı 330 manatlıq malı 440 manata (400 manat + 40 manat ƏDV)) son istehlakçıya təqdim edib. Bu zaman 40 manat ƏDV əmələ gəlir, amma məhsulu alanda ödədiyi 30 manat ƏDV-ni əvəzləşdirdiyi üçün pərakəndə satıcı büdcəyə 10 manat (40 manat - 30 manat) ƏDV ödəməlidir.

Mənfəət vergisi müəssisənin sərəncamında qalan mənfəətin, muzdlu işdən tutulan
gəlir vergisi işçilərə ödənilən əməkhaqqının həcminin azalmasına səbəb olursa,
ƏDV müəssisənin vəsaitlərinin həcmini azaltmır, çünki vergi ödəyicisi tərəfindən
ödənilən ƏDV təqdim olunan məhsulun üzərinə əlavə edildiyi üçün
həmin məhsulun istehlakçısı tərəfindən əmtəənin qiymətində ödənilir

Misalımızdan göründüyü kimi, sonda 10 manat ƏDV məbləğini pərakəndə satıcı büdcəyə ödəsə də, həmin məhsulu istehlakçıya 440 manata (400 manat + 40 manat ƏDV) təqdim edib və məhsulu alarkən ödədiyi 30 manat ƏDV-ni əvəzləşdirdiyi üçün büdcəyə ödəməli olduğu 10 manat (40 manat - 30 manat) ƏDV məbləğini məhsulun dəyərinə əlavə etdiyindən, həmin məbləği pərakəndə satıcı istehlakçıdan almış olur.
Ümumiyyətlə, bütün mərhələlərdə hər bir satıcı satış anında alıcıdan ƏDV-ni alır və təqdim edəcəyi mala görə ödəyəcəyi ƏDV-dən özünün ödədiyi ƏDV-ni çıxır və qalan məbləği büdcəyə ödəyir. Nəticədə büdcəyə ödənilən ƏDV məbləği də malın dəyərinə əlavə olunaraq təqdim edildiyindən, ƏDV son istehlakçı tərəfindən ödənilmiş olur.

Misal 2: Tutaq ki, ƏDV ödəyicisi olan müəssisə elektron vergi hesab-fakturası əsasında 118.000 manat dəyərində (o cümlədən 100.000 manat malın dəyəri, 18.000 manat ƏDV məbləği) xammal almışdır. Malın dəyəri müəssisə tərəfindən satıcı təşkilatın bank hesabına nağdsız qaydada, ƏDV isə depozit hesabına ödənilmişdir. Alınmış xammaldan istehsal edilmiş mal elektron vergi hesab-fakturası əsasında 177.000 manata (o cümlədən 150.000 manat malın dəyəri, 27.000 manat ƏDV məbləği) təqdim edilmişdır.

Beləliklə, vergi tutulan dövriyyədən hesablanan verginin məbləği 27.000 manat, (150.000 x 18% = 27.000) əvəzləşdirilməli olan verginin məbləği 18.000 manat (100.000 x 18% = 18.000), ƏDV üzrə büdcəyə ödənilməli olan fərq məbləği isə 9.000 manat (27.000 - 18.000 = 9.000) manat təşkil edəcəkdir.

Misaldan göründüyü kimi, ƏDV üzrə büdcəyə ödənilməli olan 9.000 manat xammalın dəyərinə əlavə edildiyindən, həmin məbləğ müəssisə tərəfindən ödənilsə də, faktiki olaraq, istehlakçıdan alınmışdır.

Hazırladı:
Fəxriyyə İKRAMQIZI