Mütəxəssisin dediyinə görə, Azərbaycandakı qeyri-rezident hüquqi şəxslərin nümyəndəliklərinin fəaliyyəti əsasən aşağıdakı kimi formalaşır:
- Qeyri-rezident hüquqi şəxslərin nümayəndəlikləri ancaq qeyri-rezidentlərin Azərbaycan Respublikasındakı mənafelərini təmin edirlər, mallarını, işlərini və xidmətlərini nümayiş etdirirlər, agent kimi qeyri-rezidentin adından müqavilələr bağlayırlar.
- Digər halda nümayəndəliklər yuxarıda qeyd edilən fəaliyyətlə yanaşı, özləri də mallar, işlər və xidmətlər, o cümlədən qeyri-rezidentə məxsus olan malları, işləri və xidmətləri təqdim edirlər.
- Uçüncü halda isə nümayəndəliklər qeyri-rezidenti təmsil etmirlər, ancaq özləri müstəqil formada malları, işləri və xidmətləri təqdim edirlər və gəlirlər əldə edirlər.
Vergi Məcəlləsində konkret nümayəndəlik anlayışına rast gəlinmir, "daimi nümayəndəlik" anlayışı vardır. Vergi Məcəlləsinin 19.1-ci maddəsində göstərilib ki, Azərbaycan Respublikasında qeyri-rezident hüquqi şəxsin və ya qeyri-rezident fiziki şəxsin daimi nümayəndəliyi həmin şəxslərin istənilən 12 ay ərzində Azərbaycan Respublikasında üst-üstə 90 gündən az olmayaraq bilavasitə və ya müvəkkil edilmiş şəxs vasitəsilə tam və ya qismən sahibkarlıq fəaliyyətini həyata keçirdiyi yerdir.
Bəs sahibkarlıq fəaliyyəti nədir?
Vergi Məcəlləsinin 13.2.37.-ci maddəsinə əsasən, sahibkarlıq fəaliyyəti - şəxsin müstəqil surətdə həyata keçirdiyi, əsas məqsədi əmlak istifadəsindən, malların təqdim edilməsindən, işlər görülməsindən və ya xidmətlər göstərilməsindən mənfəət (fərdi sahibkarlar tərəfindən gəlir) götürülməsi olan fəaliyyətidir.
Qanunvericiliyin bu tələblərini nəzərə alaraq, qeyri-rezident hüquqi şəxslərin ölkədə dövlət qeydiyyatına alınmış nümayəndəliklərinin fəaliyyətini aşağıdakı kimi qiymətləndirmək olar:
- Qeyri-rezidentin Azərbaycan Respublikasında fəaliyyətinin məqsədi mənfəət, gəlir əldə etmək olduğundan onun fəaliyyəti sahibkarlıq fəaliyyəti sayılır.
- Sahibkarlıq fəaliyyətini ya birbaşa özü, ya dövlət qeydiyyatına alındığı nümayəndəlik vasitəsilə reallaşdırdığından bu, artıq daimi nümayəndəlik sayılmalıdır.
- İstənilən qeyri-rezidentin Azərbaycan Respublikasında dövlət qeydiyyatına alındığı nümayəndəliyi daimi nümayəndəlik sayılır.
Vergi Məcəlləsinin 149.1-ci madəsinə əsasən, aşağıdakı vergi ödəyiciləri bu Məcəllənin 149.2-ci maddəsində göstərilən müddətlərdə vergi orqanlarına bəyannamə verirlər:
- rezident müəssisələr;
- Azərbaycan Respublikasında daimi nümayəndəliyi olan qeyri-rezidentlər.
Məcəllənin 149.2-ci maddəsində isə göstərilib ki, bu Məcəllənin 149.1-ci maddəsində göstərilən şəxslər (xüsusi notariuslar istisna olmaqla) hesabat ilindən sonrakı ilin mart ayının 31-dən gec olmayaraq vergi orqanlarına bəyannamə verirlər.
Beləliklə, daimi münayəndəliklər, daha doğrusu, qeyri-rezidentin Azərbaycan Respublikasında dövlət qeydiyyatına alındığı nümayəndəliyi illik mənfəət vergisi bəyannaməsini rezident hüquqi şəxslər kimi təqdim etməlidirlər.
Nümayəndəlik yuxarıda qeyd olunan 3 fəaliyyət halında mənfəət vergisini necə təqdim etməlidir?
Vergi Məcəlləsinin 104.2-ci maddəsinə əsasən, Azərbaycan Respublikasında özünün daimi nümayəndəliyi vasitəsilə fəaliyyət göstərən qeyri-rezident müəssisəsi bu fəaliyyətdən əldə etdiyi mənfəətindən, yəni daimi nümayəndəliyi ilə bağlı Azərbaycan mənbəyindən əldə etdiyi ümumi gəlirinin bu Məcəlləyə uyğun olaraq həmin gəlirin əldə edilməsinə çəkilən xərclər çıxıldıqdan sonra qalan məbləğindən vergi ödəyir. Deməli, nümayəndəlik mənfəət vergisini vermək üçün ilkin olaraq gəlir əldə etməlidir və bundan sonra gəlirlərlə bağlı xərclərini çıxmalı və yerdə qalan məbləğdən mənfəət vergisini ödəməlidir. Əgər nümayəndəlik gəlir əldə etməyəcəksə, deməli, mənfəət vergisindən də söhbət gedə bilməz.
Gəlir anlayışı Vergi Məcəlləsinin 13.2.12-ci maddəsində açıqlanır. Gəlir – malların (işlərin və xidmətlərin) təqdim edilməsi ilə bağlı əməliyyatların ümumi dəyəri, habelə satışdankənar gəlirdir. Əgər nümayəndəlik mallar, işlər və xidmətlər təqdim etmirsə, həmçinin satışdankənar gəlirləri yoxdursa, onda mənfəət vergisi hesablamayacaq. Çünki faktiki gəlirləri yoxdur.
Nəticə olaraq, nümayəndəliklər Azərbaycan Respublikasında sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul ola , həmçinin ancaq baş ofis olan qeyri-rezident hüquqi şəxsin maraqlarını da təmsil edə bilərlər. Nümayəndəliklər gəlir əldə edib-etməməsindən asılı olmayaraq , mənfəət vergisi ödəyicisi olduğu halda, illik mənfəət vergisi bəyannaməsini vergi orqanına təqdim etməlidirlər. Nümayəndəliyin fəaliyyəti ancaq bas ofisin (qeyri-rezident hüquqi şəxsin) maraqlarını təmsil etmək olduqda, heç bir mallar, işlər və xidmətlər təqdim etmədikdə və baş ofisin maraqlarını təmsil etdiyinə görə baş ofis tərəfindən ödənilən xərclərin örtülməsi kimi əldə etdiyi vəsait gəlir sayılmır və mənfəət vergisi bəyannaməsində gəlir kimi qeyd edilmir.
Eyni zamanda, yuxardakı halda baş ofis tərəfindən ödənilən məbləğ əsasında örtülən xərclər mənfəət vergisi bəyannaməsində xərc kimi də qeyd edilmir. Sadəcə, boş olaraq mənfəət vergisi bəyannaməsini təqdim etməlidirlər. Digər bir halda isə baş ofis tərəfindən ödənilən xərclərin bağlanması kimi daxil olan və nümayəndəliyin özünün fəaliyyətindən gəlirləri olduqda, mənfəət bəyannaməsində yenə də ancaq nümayəndəliyin öz gəlirləri əks olunur.
Əlbəttə ki, belə hallarda vergi orqanlarından uyğunsuzluq məktubları daxil ola bilər və müvafiq qaydada açıqlamalar təqdim edilməklə aradan qaldırmaq mümkündür.
Misal 1: "AA" LTD-nin Azərbaycandakı nümayəndəliyi mənfəət vergisi ödəyicisidir. Nümayəndəlik respublikamızda "AA" LTD adından müqavilələr bağlayır. Baş ofisin mallarını sərgilərdə nümayiş etdirir və nümayəndəlik heç bir gəlir əldə etmir. Nümayəndəliyin 10 nəfər işçisi vardır. Baş ofis tərəfindən aylıq təqdim edilən smeta əsasında işçilərin əməkhaqqı, icbari sosial ödənişlər, ofisin icarə haqqı və digər bu kimi saxlanma xərcləri olaraq ortalama aylıq 10.000 manat ödənilir və ödəniş tapşırığında saxlanma xərcləri kimi qeyd edilməklə ödəniş aparılır.
Bu halda "AA" LTD-nin nümayəndəliyi illik mənfəət vergisi bəyannaməsini boş olaraq təqdim edəcək.
Misal 2: Yuxarıdakı misalın davamı kimi, nümayəndəlik eyni zamanda öz adından mallar təqdim etməklə illik 300.000 manat gəlir əldə edib. Belə olan halda, nümayəndəlik mənfəət vergisi bəyannaməsində ancaq 300.0000 manat gəlirini əks etdirəcək. Baş ofis tərəfindən örtülən xərcləri azaltmaqla digər xərcləri də bəyannamənin xərclər hissəsində əks etdirəcək.
Nümayəndəlik ƏDV ödəyicisi olmalıdırmı?
Misal 3: "AA" LTD-nin Azərbaycandakı nümayəndəliyi mənfəət vergisi ödəyicisidir. Nümayəndəlik respublikamızda "AA" LTD adından müqavilələr bağlayır, baş ofisin mallarını sərgilərdə nümayiş etdir. Baş ofis tərəfindən ödənilən illik saxlanması xərcləri 300.000 manat təşkil edirir.
Vergi Məcəlləsinin 218.1-ci maddəsinə əsasən, bu Məcəllənin XI fəslinin müddəaları nəzərə alınmaqla, ƏDV məqsədləri üçün qeydiyyata alınmamış və ardıcıl 12 aylıq dövrün istənilən ayında (aylarında) vergi tutulan əməliyyatlarının həcmi 200.000 manat və ondan az olan şəxslər sadələşdirilmiş verginin ödəyicisi olmaq hüququna malikdirlər.
Məcəllənin 159.2-ci maddəsində göstərilib ki, bu fəslin müddəalarına uyğun olaraq vergidən azad edilən malların göndərilməsindən, işlərin görülməsindən və xidmətlərin göstərilməsindən başqa, müstəqil sahibkarlıq fəaliyyəti və ya hüquqi şəxs yaratmadan birgə sahibkarlıq fəaliyyəti çərçivəsində malların göndərilməsi, işlərin görülməsi və xidmətlərin göstərilməsi, həmin Məcəllənin 167-ci və ya 168-ci maddələrinə uyğun olaraq, Azərbaycan Respublikasının ərazisində həyata keçirilirsə, vergi tutulan əməliyyatlar sayılır. Məcəllənin 168-ci maddəsinə uyğun olaraq, Azərbaycan Respublikasının hüdudlarından kənarda xidmətlər göstərilməsi və ya işlər görülməsi vergi tutulan əməliyyatlara daxil edilmir.
Yuxarıdakı maddələrdən görünür ki, vergi ödəyicisinin ƏDV məqsədləri üçün uçota alınmasının əsas səbəbi kimi sahibkarlıq fəaliyyəti olmalıdır, mallar, işlər və xidmətlər təqdim edilməlidir. Baş ofis tərəfindən xərclərin örtülməsi malların, işlərin və xidmətlərin təqdim edilməsi sayılmadığından, ƏDV məqsədləri üçün dövriyyələr sayılmayacaq. Odur ki, baş ofisin nümayəndəliyin saxlanması üçün göndərdiyi məbləğlər, dəyərindən asılı olmayaraq, ƏDV məqsədləri üçün dövriyyələr kimi nəzərə alınmır.