Xüsusi iqtisadi zonalar (XİZ) bir çox ölkələrin iqtisadiyyatında mühüm yer tutur. Müxtəlif tipli xüsusi iqtisadi zonaların yaradılmasına son onilliklərdə dünya iqtisadiyyatında baş verən ciddi dəyişikliklər səbəb olub. Dünya təcrübəsində müxtəlif siyasi və sosial-iqtisadi sistemlərdə, ərazilərdə xüsusi iqtisadi zonaların fəaliyyət göstərməsi ilə bağlı böyük uğurlu təcrübə mövcuddur. Xüsusi iqtisadi zonaların yaradılmasında əsas məqsəd bütövlükdə dövlətin və ya onun ayrı-ayrı ərazisinin inkişafının strateji problemlərinin (xarici ticarət, ümumi iqtisadi, sosial, regional, elmi-texniki) həllidir.
Dünya təcrübəsində bu cür zonaların yaradılması proseduruna iki yanaşma var - “yuxarı” və “aşağı” metod. Birinci variant mərkəzi və ya regional hakimiyyət orqanlarının (Hindistan, Cənubi Koreya, Tayvan təcrübəsi) və ya dövlət korporasiyalarının səyləri (Böyük Britaniya təcrübəsi) ilə dövlətin təşəbbüsü və vəsaiti hesabına yaradılan zonaları nəzərdə tutur (Cənub-Şərqi Asiya, Latın Amerika təcrübəsi). İkinci halda, XİZ-in təşkili üçün sırf müraciət proseduruna icazə verilən (ABŞ, Kanada, Qərbi Avropa) və ya dövlət orqanları tərəfindən texniki-iqtisadi əsaslandırmanın təsdiqi tələb olunduğu (Argentina, Türkiyə və digər inkişaf etməkdə olan ölkələr) zonalar nəzərdə tutulur.
Elmi ədəbiyyatda XİZ-in 30-a qədər növü müəyyən edilib. Dünyada ən geniş yayılmış sənaye ixrac zonaları, azad ticarət zonaları, offşor zonalar, azad texnoloji zonalar (texnoparklar və texnopolislər), azad kompleks zonalarıdır. XİZ-in növündən asılı olmayaraq, onlar investorlar üçün ümumi və xüsusi güzəştlər sisteminə malikdirlər. Funksional nöqteyi-nəzərdən XİZ-lər xarici investisiyaların cəlb edilməsinə, zonanın ixracının genişləndirilməsinə, cəlb edilmiş investisiyalar, təbii və əmək resursları əsasında regionun iqtisadi inkişaf səviyyəsinin yüksəldilməsinə kömək etmək üçün nəzərdə tutulub.
Müxtəlif növ XİZ-lərin yaradılma təcrübəsi ABŞ, Çin və Meksika kimi ölkələr tərəfindən geniş istifadə olunur. ABŞ-da xarici ticarət zonaları, texnoparklar və müəssisə zonaları aktiv fəaliyyət göstərir. İqtisadi faydalar əsasən yerli investorlara verilir. Amerika XİZ-lərinin fəaliyyətinin nəticələri mal və xidmətlərin ixracının və ölkədə məşğulluq səviyyəsinin əhəmiyyətli dərəcədə artmasından, regional beynəlxalq marketinqin intensivləşməsindən ibarətdir ki, bu da ilk növbədə sənaye müəssisələrinin yaradılması ilə bağlıdır.
Çin iqtisadiyyatında özəl investisiya zonaları, yüksək texnologiyalı inkişaf zonaları, xüsusi iqtisadi zonalar, iqtisadi və texnoloji inkişaf zonaları, azad ticarət zonaları, transsərhəd iqtisadi əməkdaşlıq zonaları kimi XİZ-lərin institusional formalarından geniş istifadə olunur.
Çinin sənaye parklarının və texnoloji inkişaf zonalarının yaradılması təcrübəsi dünyada ən uğurlu təcrübələrdən biri kimi tanınır. Burada 50-dən çox yeni və yüksək texnologiyalar parkı səmərəli fəaliyyət göstərir. Çin hökumətinin son onilliklərdə apardığı iqtisadi islahatlar XİZ-lərin inkişafına müsbət təsir göstərib.
Müxtəlif hesablamalara görə, dünyada müxtəlif tipli azad iqtisadi zonaların sayı durmadan artır. Belə ki, 1500-cü illərdən etibarən azad iqtisadi zonaların sayı artmış, onlar genişlənərək getdikcə daha çox ərazilər tutmuş, ayrı-ayrı ölkələrin və regionların iqtisadiyyatında mühüm rol oynamaqla yanaşı, dünya ticarəti baxımından da əhəmiyyətli olmuşlar. Onların mikroiqtisadi funksiyası bu gün makroiqtisadi funksiyaya çevrilmiş, iqtisadi rolu da siyasi islahatlarla tamamlanmışdı.
1900-cü ildə cəmi 11 ödənişsiz liman var idi və onlar Avropa və Asiyanın bir neçə ölkəsində yerləşirdi. 1975-ci ildə zəif inkişaf etmiş ölkələrdə 79 ixracyönümlü zona mövcud idi və fəaliyyət göstərirdi. Artıq 1986-cı ildə 47 ölkədə ixracyönümlü zonaların sayı 176-ya yüksəldi. Klassik azad iqtisadi zonaların sayının addım-addım artması dünya iqtisadiyyatının inteqrasiyasına öz töhfəsini verdi. Azad iqtisadi zonaların yayılması ayrı-ayrı milli azad iqtisadi zonalar ilə dünya iqtisadiyyatı arasında əlaqələrin genişlənməsinə və dərinləşməsinə səbəb olub. Bundan əlavə, Dördüncü Sənaye İnqilabı qlobal miqyasda azad iqtisadi zonaların, o cümlədən elmi-texniki və innovativ transsərhəd azad iqtisadi zonaların daha da inkişafına töhfə verdi.
Bu istiqamətdə ABŞ-ın təcrübəsinə nəzər salaq. İlk azad ticarət zonası 1934-cü ildə ABŞ-da yaradılıb. Onun əsas diqqəti xarici ticarətin aktivləşdirilməsi idi. Buna gömrük rüsumlarının azaldılması və liberallaşdırılması səbəb olub. 1970-ci illərdə Latın Amerikası və Şərqi Asiya ölkələrində xüsusi iqtisadi zonalar yaranmağa başladı və bununla da bu ölkələrdə əmək tutumlu istehsala şərait yaradıldı. Məsələn, Çin iqtisadiyyatının inkişafında və qlobal iqtisadi nəhəng kimi meydana çıxmasında çoxsaylı azad iqtisadi zonaların yaradılması böyük rol oynadı. 1985-ci ildən başlayaraq azad iqtisadi zonaların nəhəng ərazisini yaradan və sürətli iqtisadi inkişafa başlayan Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinin nümunəsi də maraqlıdır.
Avropada ilk XİZ-lərdən biri 1957-ci ildə İrlandiyada mərkəzi Şennon hava limanında yerləşən əlverişli zonanın yaradılması idi. Bu zonanın formalaşması prinsipləri sonradan əksər Avropa ölkələri üçün xarakterik oldu: əlverişli coğrafi yer, məhdud ərazi, məqsəd və vəzifələrin dəqiqləşdirilməsi, güzəştlərin və təşviqlərin təmin edilməsi. İrlandiya hökuməti milliyyətindən asılı olmayaraq XİZ-də mövcud olan bütün şirkətlərə orada fəaliyyətlərini həyata keçirmək üçün xüsusi güzəştlər təqdim edir. Vergi güzəştləri, sənaye binaları və torpaq sahələri üçün icarə haqqının azaldılması və digər güzəştlər tətbiq olundu ki, bu da başqa yerlərlə müqayisədə Şennonda istehsalın maya dəyərini xeyli aşağı saldı. Qısa müddət ərzində mühüm nəticələr əldə edilir. İki il ərzində kiçik ərazi ümumi İrlandiya ixracının təxminən 25%-ni təmin edir. 15 ildən sonra XİZ-də artıq 23 min iş yeri var idi. 90-cı illərin sonunda Şennonda 100-dən çox müəssisə yerləşirdi və ildə təxminən 165 milyard dollarlıq məhsul ixrac edilirdi.
Şərqi Avropa ölkələrində ilk XİZ-lər 20-ci əsrin 70-80-ci illərində yaradılmağa başladı. Lakin Yuqoslaviya, Rumıniya, Macarıstan, Bolqarıstan, Polşada sosialist iqtisadi sistemi şəraitində onlar real inkişaf əldə etmədilər, çünki maliyyə və iqtisadi həvəsləndirmənin effektiv mexanizmləri yox idi. Məsələn, Yuqoslaviyanın xüsusi zonaları tamamilə gömrük rüsumlarına və idxal vergilərinə tabe idi. Yalnız 80-ci illərin ortalarında xammal və istehsal avadanlıqlarının rüsumsuz idxalı tətbiq olundu.
Avstriyada XİZ-lərin, əsasən azad ticarət zonalarının (ATZ) yaradılması təcrübəsi maraqlıdır. Onlardan ən qədimi Dunayda böyük çay limanı, hava limanı və inkişaf etmiş sənayesi olan mühüm nəqliyyat qovşağı olan Linz şəhərindədir. 160 min kvadratmetrdən çox ərazidə tranzit depoları, anbarlar, sənaye binaları, emalatxanalar və inzibati binalar var.
Bir çox regionlarda XİZ-lərin inkişafında müsbət meyillərin olmasına baxmayaraq, dünya praktikasında onların fəaliyyətində mənfi təcrübə də mövcuddur. Məsələn, Hindistanda yaradılan XİZ-lər dizayn mərhələsində edilən müəyyən səhv hesablamalar səbəbindən kifayət qədər effektiv alınmır. Əsas çatışmazlıqlar zonanın yerinin uğursuz seçimi, əsas infrastrukturun inkişaf etməməsi, zona administrasiyası ilə güzəştli rejimin yaradılması və təmin edilməsinə cavabdeh olan dövlət orqanları arasında institusional əlaqələrin lazımi səviyyədə olmaması idi.
Rusiyada XİZ-lər 2000-ci illərin əvvəllərində, iqtisadi fəaliyyətin bu sahəsini tənzimləyən bir sıra qanunların qəbul edildiyi zaman fəal şəkildə inkişaf etməyə başladı. Hazırda Tatarıstan Respublikasında, Moskva vilayətində, Lipetskdə və bir sıra digər bölgələrdə XİZ-lər yaradılıb və fəaliyyət göstərir. 2005-ci ildən Rusiya Federasiyasında dəniz zonalarının yaradılmasının uğursuz təcrübəsini əvəz edən xüsusi iqtisadi zonaların yaradılmasının yeni mərhələsi başladı.
XİZ-lərin uğurlu təcrübəsi ilə tanınan Avropa ölkələrindən biri də Niderlanddır ki, burada 540 milyon ABŞ dolları həcmində cəlb olunmuş investisiyaların həcmi ilə 12 ixrac-istehsal zonası yaradılıb. Hollandiyada XİZ-lər Niderland Krallığının tərkibinə daxil olan Antil adalarında yerləşir.
Filippində turizm iqtisadi zonalarının təşkili prinsiplərinin və fəaliyyət xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi xüsusi maraq doğurur. Ölkədə ilk xüsusi iqtisadi zonalar 1995-ci ildə Filippin hökumətinin “Xüsusi İqtisadi Zonalar haqqında Qanunu” təsdiqləməsindən sonra yaranıb. Hazırda Filippində 12-si turizm olmaqla, 250-yə yaxın müxtəlif tipli XİZ fəaliyyət göstərir və 8-i turizm zonası olmaqla, daha 100 zonanın layihələndirilməsi üzrə işlər aparılır.
1970-ci ildə Koreya Respublikasında ixrac istehsal ərazisi kimi Masan zonası yaradılıb, 2000-ci ildə isə azad ticarət zonası adını alıb. Yaponiyada XİZ azad idxal zonaları adlanır. Yaponiya qanunlarına görə, bu zonalar “idxalın inkişafına və investisiyaların cəlb edilməsinə yönəlmiş xüsusi tədbirlər haqqında qanunvericilik” çərçivəsində inkişaf edən bölgədir.
Beləliklə, xarici təcrübə sənaye parklarının inkişafına dövlət dəstəyinin aşağıdakı alətlərini müəyyən edir:
1. Sənaye parkının infrastrukturunun təmin edilməsinə dəstək. O, regional məqsədli proqramların, mühəndislik, enerji təchizatı və nəqliyyat infrastrukturunun tikintisini və ya yenidən qurulmasını nəzərdə tutan məqsədli investisiya proqramlarının həyata keçirilməsi yolu ilə icra edilir.
2. İnvestisiya layihələrinin maliyyələşdirilməsində dövlətin iştirakı müxtəlif mexanizmlərdən istifadəni, məsələn, dövlət-özəl tərəfdaşlıq prinsipləri əsasında investisiya layihələrinin qismən maliyyələşdirilməsini, kreditlər üzrə faiz dərəcələrinin büdcədən subsidiyalaşdırılmasını nəzərdə tutur.
3. Dövlət və yerli büdcələr hesabına sənaye obyektlərinin mühafizəsi xərclərinin, sosial sığorta xərclərinin bir hissəsinin, mənzil və sosial infrastrukturun tikintisi və kadr hazırlığı xərclərinin ödənilməsi yolu ilə investorların xərclərinin azaldılması.
4. Sənaye parkının rezidentləri üçün vergi güzəştlərinin verilməsi. Dünya təcrübəsi sübut edir ki, sənaye parklarının güzəştli vergiyə cəlb edilməsi dövlət dəstəyinin ən mühüm və səmərəli alətlərindən biridir.
Xüsusi iqtisadi zonaların Azərbaycanda qəbul olunmuş strateji proqramların və layihələrin həyata keçirilməsində, sosial-iqtisadi inkişafın yeni mərhələsində prioritet vəzifələrin həllində mühüm rol oynaya biləcəyini qeyd edən Prezident İlham Əliyev 6 mart 2007-ci il tarixli “Azərbaycan Respublikasında xüsusi iqtisadi zonaların yaradılması haqqında” Sərəncam imzalayıb.
XİZ-lərin yaradılmasının ölkə üçün əhəmiyyətindən danışarkən Ələtdəki azad iqtisadi zonadan faydalanacaq nəqliyyat layihələrini qeyd etmək lazımdır. Bu nəqliyyat marşrutları Ələt və Xəzər dənizindən keçməklə Ələt XİZ-in aktuallığını daha da artırmış olacaq. Bundan əlavə, XİZ-i ölkə iqtisadiyyatının bir çox sahələrinin inkişafı üçün təkan hesab etmək lazımdır, belə bir layihənin həyata keçirilməsi prosesində tikinti sektoru və əmək bazarı inkişaf edəcəkdir.
Azərbaycanda 6 sənaye parkı (Sumqayıt Kimya, Qaradağ, Pirallahı, Ağdam, Mingəçevir və “Araz Vadisi İqtisadi Zonası”) və 4 sənaye rayonu (Hacıqabul, Masallı, Neftçala və Sabirabad) mövcuddur. Onların hamısı İqtisadi Zonaların İnkişafı Agentliyi tərəfindən idarə olunur. Azərbaycanın sənaye zonalarında ümumi investisiya həcmi 7,1 milyard manatdan çox olan 130-a yaxın müəssisə qeydiyyatdan keçib, 60-dan çox müəssisə artıq fəaliyyətə başlayıb.
Sənaye zonaları ölkənin qeyri-neft-qaz iqtisadiyyatının inkişafında mühüm rol oynayır. Ötən il onların qeyri-neft və qaz sənayesi məhsullarının istehsalında xüsusi çəkisi 16,7 faiz, qeyri-neft və qaz sənayesi məhsullarının ixracında payı 29,5 faiz təşkil edib.
Tamilla MƏMMƏDOVA