Hüquqi şəxsin nizamnamə kapitalındakı iştirak payı və ya səhmlərin təqdim edilməsinin vergiyə cəlb olunması fiziki şəxslər üçün Vergi Məcəlləsinin 96.5, hüquqi şəxslər üçünsə 104.6-cı maddəsi ilə tənzimlənir. Əvvəlcə fiziki şəxslərin vergi öhdəliyinin müəyyən olunmasını və bunun vergi bəyannaməsində əks etdirilməsini nəzərdən keçirək.
Məcəllənin 96.5-ci maddəsinə əsasən, hüquqi şəxsin nizamnamə kapitalındakı iştirak payı və ya səhmlər xalis aktivlərin iştirak payı və ya səhmlərə mütənasib dəyərindən yuxarı qiymətə təqdim edildikdə faktiki təqdimetmə qiyməti ilə nizamnamə kapitalındakı iştirak payının və ya səhmin nominal dəyəri arasındakı fərq, iştirak payı və ya səhmlər xalis aktivlərin iştirak payı və ya səhmlərə mütənasib dəyərindən aşağı qiymətə (güzəştli qiymətlə) təqdim edildikdə isə alğı-satqı müqaviləsinin bağlandığı tarixə xalis aktivlərin mütənasib dəyəri ilə nizamnamə kapitalındakı iştirak payının nominal dəyəri arasındakı fərq vergiyə cəlb edilən gəlirdir. İştirak payları və ya səhmlər nominal qiymətdən yuxarı qiymətə alınıbsa, həmin iştirak paylarının və ya səhmlərin təqdim edilməsi zamanı gəlirdən çıxılan xərclər bu aktivlərin faktiki satınalma qiyməti ilə nəzərə alınır. Maddədə əks olunmuş hər iki hala misallarla baxaq.
Birinci halda – hüquqi şəxsin nizamnamə kapitalındakı iştirak payı xalis aktivlərin iştirak payına mütənasib dəyərindən yuxarı qiymətə təqdim edildikdə vergi faktiki təqdimetmə qiyməti ilə nizamnamə kapitalındakı iştirak payının nominal dəyəri arasındakı fərqdən hesablanır.
Misal 1: Rauf Rüstəmli 2021-ci ildə “RR” MMC-ni təsis edib. MMC-nin nizamnamə kapitalı hər birinin dəyəri 50 manat olan 4 paydan ibarətdir, cəmi 200 manat təşkil edir. R.Rüstəmli 30 iyun 2022-ci ildə “RR” MMC-dəki paylarının 50 faizini və ya iki payı 1.500 manata satıb. Həmin tarixə MMC-nin aktivlərinin dəyəri 1.200 manat, öhdəliklərinin dəyəri 700 manat və beləliklə, xalis aktivlərinin dəyəri 500 manat (1.200 -700), xalis aktivlərin bir iştirak payına mütənasib dəyəri 125 manat təşkil edir:
500:4 = 125 manat.
Alğı-satqı əməliyyatında isə bir iştirak payı 750 manata təqdim edilib:
1.500:2 = 750 manat
MMC-nin nizamnamə kapitalındakı iştirak paylarının ikisinin təqdim edildiyini nəzərə alsaq, “RR” MMC-nin təsisçisi Rauf Rüstəmlinin misalda göstərilən əməliyyatdan 1.400 manat (1.500-50x2) gəliri formalaşıb.
Göründüyü kimi, nizamnamə kapitalındakı iştirak payı xalis aktivlərin iştirak payına mütənasib dəyərindən yuxarı qiymətə təqdim edildiyindən gəlir məbləği faktiki satış qiyməti ilə iştirak paylarının nominal dəyəri arasındakı fərqdən ibarət olur. Fiziki şəxsin həmin gəliri qeyri-sahibkarlıq fəaliyyətindən gəlir hesab olunduğundan 14 faiz dərəcə ilə vergiyə cəlb olunur.
1400 x 14% = 196 manat.
Beləliklə, ödəniləcək vergi məbləği 196 manat təşkil edir
Misaldakı nümunədə vergitutma bəyannamə ilə həyata keçirilməlidir. Yəni R. Rüstəmli vergi orqanında qeydiyyata alınmaqla 2022-ci il üzrə fiziki şəxsin gəlir vergisi bəyannaməsini 31 mart 2023-cü il tarixədək dövlət vergi orqanlarına təqdim etməlidir.
İkinci halda – iştirak payı xalis aktivlərin iştirak payına mütənasib dəyərindən aşağı qiymətə (güzəştli qiymətlə) təqdim edildikdə alğı-satqı müqaviləsinin bağlandığı tarixə xalis aktivlərin mütənasib dəyəri ilə nizamnamə kapitalındakı iştirak payının nominal dəyəri arasındakı fərq vergiyə cəlb edilən gəlirdir.
Misal 2: Rauf Rüstəmli 2021-ci ildə “RR” MMC-ni təsis edib. MMC-nin nizamnamə kapitalı hər birinin dəyəri 50 manat olan 4 paydan ibarətdir, cəmi 200 manat təşkil edir. R.Rüstəmli 30 iyun 2022-ci ildə “RR” MMC-dəki paylarının 50 faizini və ya iki payı 140 manata satıb. Həmin tarixə MMC-nin aktivlərinin dəyəri 1.200 manat, öhdəliklərinin dəyəri 700 manat və beləliklə, xalis aktivlərinin dəyəri 500 manat (1.200-700), xalis aktivlərin bir iştirak payına mütənasib dəyəri 125 manat (500:4 pay) təşkil edib. Alğı-satqı əməliyyatında isə bir iştirak payı 70 manata (140:2) təqdim olunub.
Göründüyü kimi, fiziki şəxsin nizamnamə kapitalındakı iştirak payı xalis aktivlərin iştirak payına mütənasib dəyərindən aşağı qiymətə təqdim edilib. Bu halda fiziki şəxs R. Rüstəmlinin vergitutma baxımından gəliri xalis aktivlərin mütənasib dəyəri ilə nizamnamə kapitalındakı iştirak payının nominal dəyəri arasındakı fərq hesab olunur. Yəni iki iştirak payının 140 manata təqdim edildiyinə baxmayaraq, vergitutma məqsədləri üçün təqdimetmə dəyəri 250 manat (xalis aktivlərin dəyəri 500 manat : 4 iştirak payı x 2 iştirak payı) qəbul olunmaqla fiziki şəxsin 150 manat gəlir əldə etdiyi (250-50x2) müəyyən olunur.
Vergi Məcəlləsinin 96.5-ci maddədəki maraqlı məqamlardan biri maddənin ikinci cümləsi ilə bağlıdır: “İştirak payları və ya səhmlər nominal qiymətdən yuxarı qiymətə alınmışdırsa, həmin iştirak paylarının və ya səhmlərin təqdim edilməsi zamanı gəlirdən çıxılan xərclər bu aktivlərin faktiki satınalma qiyməti ilə nəzərə alınır”.
Misal 3: Rauf Rüstəmli 10 yanvar 2021-ci ildə “RR” MMC-nin nizamnamə kapitalındakı 4 iştirak payını alıb. İştirak paylarının nominal dəyəri 200 manat (4x50), alış qiyməti isə ümumilikdə 400 manat (bir pay üçün 100 manat) təşkil edib. R.Rüstəmli MMC-nin nizamnamə kapitalındakı payını 30 iyun 2022-ci ildə satıb. Bu halda təqdimetmə qiyməti əvvəlki misallarda göstərilmiş xalis aktivlərin iştirak payındakı mütənasib dəyəri nəzərə almaqla müəyyən ediləcək. Gəlirdən çıxılmalı xərc kimi isə iştirak paylarının nominal dəyəri - 200 manat yox, alış qiyməti, yəni 400 manat nəzərə alınacaq.
Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, fiziki şəxs olan təsisçilər nizamnamə kapitalındakı payların təqdim edilməsindən əldə etdikləri gəlirləri illik gəlir vergisi bəyannaməsində əks etdirməklə gəlirin əldə edildiyi ildən sonrakı ilin mart ayının 31-dək həmin bəyannaməni dövlət vergi orqanlarına təqdim edirlər və vergini ödəyirlər. Burada diqqət edilməli vacib məqam ondan ibarətdir ki, bu tip gəlir fiziki şəxsin qeyri-sahibkarlıq fəaliyyətindən gəliri olduğundan Vergi Məcəlləsinin 151-ci maddəsi üzrə cari vergi ödəmələri həmin gəlirdən formalaşmış vergiyə şamil olunmur.
Hüquqi şəxs olan təsisçilər nizamnamə kapitalındakı iştirak paylarını və ya səhmlərini satarkən əldə etdikləri gəlirin vergiyə cəlb edilməsi Məcəllənin 104.6-cı maddəsi ilə tənzimlənir, bu proses 96.5-ci maddə ilə eyni məntiqə, hesablama qaydasına və bəyanetmə mexanizminə söykənir.